حجت الاسلام والمسلمین دکتر حسین بستان، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در یادداشتی به بررسی اشکالات وارده بر علم دینی پرداخت و هریک را پاسخ داد که متن این یادداشت از نظر می گذرد:

تعاریف علم دینی براساس مبانی مختلفش، متفاوت است ولی علم دینی در مجموع اولا علمی است که با اصطلاح جدید در مراکز علمی به عنوان علم شناخته می شود، بدین معنی که علم دینی، معرفت و دانشی است که به بررسی مسائل جهان واقعی می پردازد و شاخصه دیگر این علم، دینی بودن آن است که این علم حداقل نظریه ها و فرضیه های خود را از دین بگیرد و دین مرکز و منشأ فرضیه ها و نظریه های آن باشد که این تلقی از علم دینی، اقتضائات و نتایج خاص خودش را به همراه دارد.

طرح اشکال:

بحث دینی از آن ابتدایی که مطرح شد با تعدادی از اشکالها و چالشهایی روبه رو بوده است و منتقدان چند اشکال اصلی بدین مهم مطرح کرده اند که یکی از این اشکالات این بود که چون علم و دین دو حوزه معرفتی جدا از هم هستند و هریک روش متفاوتی دارند، این دو مقوله را نمی توان با هم پیوند زد و علمی با عنوان علم دینی ساخت چرا که این دو دارای ماهیت و روش های مختلفی هستند. بنابراین اگر ترکیبی که با عنوان علم دینی نام گرفته است را دنبال کنیم؛ اختلاف ماهوی که بین این دو علوم است ما را با مشکل روبه رو می کند.

اگر بخواهیم به اقتضائات دین اصرار داشته باشیم این مهم با علمی بودن سازگاری ندارد به بیان دیگر، دین دارای روشهایی است که نمی تواند با علم جمع شود و از طرفی دیگر اگر تعریفی که به دنبال آن هستیم علم باشد، این مهم نیز دارای اقتضائات ماهوی و روشنی است که با دینی بودن سازگار نیست و نیز ماهیت علم نسبت به دین باید خنثی باشد و دینی بودن در آن دخالت نکند و به محض دخالت علم در دین، ماهیت علم تغییر می یابد.

جواب اشکال:

در واقع این یکی از اشکالاتی بوده که دیگران نیز مطرح کردند و اصل این ایده علم دینی را ایده ناتوان و ناقصی به شمار می آوردند که این اشکال در نامه دکتر داوری نیز منعکس شده است و وی به ذات علم اشاره کرده و دینی بودن و غیر دینی بودن را خنثی می انگارد.

به نظر بنده در حقیقت جواب این اشکال را با مبانی مختلف می توان داد؛ در واقع  اگر در سطح انتزاعی و فلسفی قضیه را مورد بررسی قرار دهیم، امکان اینکه اشکال فوق تداعی شود، وجود دارد؛ این در حالی است که بسیاری از اندیشمندان با نگاه فلسفی و انتزاعی نسبت به تعبیر و تلقی دکتر داوری واکنش نشان دادند و او را مورد نقد قرار می دهند.

در حقیقت ما در علم دینی، می توانیم هم از روش علمی و هم از روش استدلال دینی استفاده کنیم. علم دینی اگر در نظام معرفتی با هم ترکیب شود و بتواند در نفی و اثبات گزاره های خود از متون دینی، آیات و روایات بتواند استفاده کند هیچ مشکل منطقی پپیش نمی آید.

به تعبیر دیگر علم دینی، معرفتی است دارای دو روش که در طول هم قرار دارند و از آنجایی که این دو در عرض هم قرار ندارند، با هم در تعارض نیستند؛ بدین معنی که در بخشی از گزاره ها با روش علمی به نفی و اثبات و در بخش دیگر نیز از روش دینی و اجتهادی استفاده می کنیم که این دو با هم در مقام عمل، هیچ اصطکاکی پیدا نمی کنند.

طرح اشکال:

از آنجایی که علم دینی، علمی با خصلت دینی است در واقع برای این مهم، معیار دینی قرار دادیم و به لحاظ کارآیی، تفاوت چندانی با علوم موجود پیدا نمی کند، زیرا که با همان روش تجربی به نفی و اثبات می پردازد و در مقابل تجربه، ادعای دیگری ندارد و تنها با مبانی فلسفی دینی، قرآنی یا حدیثی ادعاهای خود را اثبات نمی کند و این شبهه پیش می آید که ایجاد محدودیت برای آن شده و این علم کارآیی آن چنانی ندارد که این مهم از اشکالات دیگر بر علم دینی بود که از گذشته مطرح می شد که کتاب و سنت چه مقدار مطلب و گزاره در آیات و احادیث موجود است در حالی که میلیون ها مسئله ای که در جهان موجود است و علوم با آن در ارتباط هستند و تماما نمی توان از قرآن و حدیث نقل کنیم. جواب اشکال:

طبق تعریف علم دینی که ما از آن تعبیر می کنیم در آن از روش دینی استفاده می شود، ولی منحصر به آن نیست چرا که علم تجربی هم به همراه دارد و وقتی این تعریف را ارائه دادیم اشکال مطرح شده از میان می رود و از آنجایی که علم دینی، تجربی نیز هست و ظرفیت و قابلیتهایی که علوم دیگر دارند این علم نیز همان کارآیی را دارد از جهت نقصان و ایرادی در علم دینی دیده نمی شود.

طرح اشکال:

مخالفان علم دینی از دیرباز معتقدند که این مهم علم جدیدی نیست و صرفا قرار دادن دو مقوله در کنار هم است.

جواب اشکال:

جدید بودن علم دینی از این حیث است که ترکیب روش دینی و روش علمی در آن صورت گرفته است. اگر با نگاهی منطقی به قضیه بپردازیم ممکن است تعریف علم دینی را همان علمی تلقی کنیم که در توسعه و بسطش از دین نیز بهره جسته اید؛ در واقع پذیرش دین در علم و پذیرش مراجعه به متون دینی در این علم به صورت واقعی اتفاق می افتد که خیلی از اندیشمندان به لحاظ منطقی می پذیرند و مخالفان براینند که اگر علمی باشد که از جهات مختلف از جمله منابع دینی کمک بگیرد که این مهم ماهیت علم را از علمی بودن خارج نمی کند، بر آن ایرادی وارد نیست ولی به اعتقاد بنده مخالفان علم دینی حتی به نظر خود نیز پایبند نیستند. ما در واقع در صدد ایجاد علم دینی هستیم که مخالفان تنها اصول آن را می پذیرند و باید این مهم به صورت عملی پیاده شود.