سیره علمای سلف در حمایت از کالای داخلی/ رفتارشناسی اقتصاد در قرآن و روایات
تبلیغات و فرهنگ‌سازی نقش عمده‌ای در حمایت از کالای ایرانی در گستره مصرف آن دارد، مصرف کالاهای ایرانی توسط دولت، راهکار مناسبی برای فرهنگ‌سازی است؛ یک ایرانی باید قبل از انتخابش، اطلاعات کافی در باره ساخت ایرانی کالایی که آن را می‌خواهد داشته باشد.
به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، حجت الاسلام علی اصغر هادوی نیا، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و نویسنده کتابی با عنوان «درآمدی بر تحلیل اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی» و همچنین کتاب «رفتار شناسی اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم» در گفت وگویی به بررسی مبانی و زمینه های حمایت از کالای ایرانی پرداخته که در ادامه تقدیم حضورتان می گردد؛
به عنوان سؤال اول ابتدائا در مورد کتابی که با عنوان «درآمدی بر تحلیل اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی» نوشته اید برای ما توضیح بدهید و بفرمایید منظور از رویکرد شناختی چیست و این مسأله چه جایگاهی در اقتصاد اسلامی دارد؟
درآمدی بر تحلیل اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی با تأکید بر عقلانیت عنوان تحلیل اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی است که حکایت از این دارد که تحقیق فقط درصدد معرفی رویکرد دیگری از اقتصاد اسلامی است. این ترکیب حاوی اجزایی است. یکی از اجزاء آن رویکرد شناختی است. رویکرد شناختی متکی بر علوم شناختی است. علوم شناختی حاصل ترکیب چند شاخه از علم از جمله فلسفه ذهن و روان شناسی است. رویکرد شناختی به اقتصاد حاصل تعامل دو گستره از علوم بشری یعنی علوم شناختی و اقتصاد است.
از سوی دیگر اقتصاد اسلامی، علمی است که درصدد تبیین رفتارهای واقعی انسان با تکیه بر آموزه های اسلامی است. حال اگر بتوان چنین تبیینی را بر محوریت شناخت انجام بدهیم، در واقع توانسته ایم اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی را معرفی نماییم. با توجه به اینکه ماهیت موضوع انتخاب شده اکتشافی است، نمی توان انتظار داشت که در این باره فرضیه ای داشته باشیم.
به طور کلی تحقیق با طرح دو پرسش اصلی آغاز می شود:
بررسی اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی از چه مزیت هایی برخوردار است؟
مطالعه اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی، چه نتایجی برای رویکرد شناختی به اقتصاد به ارمغان می آورد؟
ابتدا باید رویکرد شناختی به اقتصاد که موضوع جدیدی در مطالعات اقتصادی می باشد، معرفی شود، قسمت مهمی از مطالعات رویکرد شناختی به اقتصاد، درباره عقلانیت است، بنابراین یک راه برای معرفی اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی این است که بحث عقلانیت در اقتصاد اسلامی با دقت بیش تری مطرح شود؛ به همین خاطر در ابتدا گزارشی از آنچه درباره عقلانیت در اقتصاد اسلامی مطرح شده است ارائه می شود، تا نقطه شروع این بررسی معین شود. سپس تلاش می شود با پیمودن چند مسیر، برای این بحث به دست آوردهایی نائل آمد.
این دست آوردها، همان مزیت هایی است که پرسش اول درصدد آن است. مطابق یکی از مباحث مطرح شده، رفتار اقتصادی انسان با تکیه بر مبانی معرفت شناسی و انسان شناسی، مبتنی بر لذت معرفی گردیده است. با استفاده از این بررسی قاعده رفتاری به دست آمده است که قابلیت تبیین همه رفتارهای اقتصادی را دارد.
این بحث موجب گردیده است که به بررسی ماهیت شناختی لذت از دیدگاه اسلامی پرداخته شود. روشن است که اگر چنین فرایندی مورد استدلال قرار گیرد، این امکان حاصل می شود که بتوان رفتارهای اقتصادی را با رویکرد شناختی مورد بررسی قرار داد.
جمع بندی مطالب خود لطفاً بفرمائید منظور از اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی چیست؟
منظور از اقتصاد اسلامی با رویکرد شناختی، شناسایی رفتارهای اقتصادی انسان با تکیه بر سه منبع معرفتی عقل، تجربه و وحی اما با تأکید بر فرآیند ذهن است. حال لازم است که تأکید بر فرآیند ذهن را با یک مثال توضیح دهم. در اقتصاد شناختی شاخه ای به نام نرواکونومیک وجود دارد که با توجه به مبانی عصبی، رفتارها را شناسایی می کند. به عنوان مسال «ام آر آی» نوعی عکس برداری است که در یک عکس حدود دویست عکس کوچکتر وجود دارد که وقتی متخصص آن را مشاهده کرد، فرآیند یک تغییر را مشاهده کرده و با توجه به تحلیل این فرآیند بیماری را شناسایی و درمان می کند.
بخش مهمی از مسائلی که در این کتاب آمده است به فلسفه اقتصاد مربوط است و هم مبانی فلسفی اقتصاد اسلامی و هم جنبه اقتصادی محض را پوشش میدهد. پایان نامه دکترای من در همین زمینه بود و این کتاب حاصل پایان نامه دکترای بنده است.
در قرن کنونی، بشر به دنبال کشف ذهن خود است و این در واقع آخرین مرز علم است؛ بنابراین اقتصاد شناختی برای من جذاب بود و ذهنم را درگیر کرد. در فضای تخصصی اقتصاد، مقالات مربوط به اقتصاد شناختی به زبان فارسی بسیار کم پیدا می شود بنابراین این موضوع را که بسیار جدید است، موضوع پایان نامه خود قرار دادم. پایان نامه بنده سه سال پیش دفاع شده و اکنون با برخی تغییرات به مرحله چاپ رسیده است.
در مورد کتاب دیگری که در این حوزه با عنوان «رفتار شناسی اقتصادی از دیدگاه قرآن کریم» تألیف کرده اید نیز توضیح بدهید.
ببنیید! تئوریهای اقتصادی معمولاً با یک پیش فرض هایی شروع می کردند، به طورمثال نظریه «جان استوارت میل» درباره انسان اقتصادی، پیش فرض این نظریه آن است که انسان دارای رفتار عقلانی است، یعنی خواستار بیشترین منفعت و سود است. ولی در اقتصاد رفتاری این امر به عنوان پیش فرض مورد قبول نیست، بلکه همه موارد باید با توجه به شواهد یا تحلیل های روانشناسانه اثبات گردد.
پیشینه اقتصاد رفتاری برمی گردد به نظریه «آدام اسمیت» مولف کتاب «ثروت ملل» که هم استاد فلسفه و اخلاق بوده وهم به روان شناسی احاطه داشته است؛ در حقیقت در اقتصاد رفتاری روش های متفاوتی وجود دارد. برخی به تحلیل رفتاری افراد می‌پردازند و برخی با تکیه بر عملکرد شبکه عصبی رفتارها را بررسی می‌کنند، یعنی عکس العمل مغز و شبکه عصبی را در رفتار های اقتصادی لحاظ می نمایند.
کتاب «رفتار شناسی اقتصادی از دیدگاه قرآن» سعی ما براین بود که جایگاه قرآن را در بحث اقتصادی لحاظ نماییم، اساساً موضوعات بر دو گروه‌اند: برخی از آنها به گونه‌ای هستند که شناسایی آنها فقط متکی برعقل است. اما برخی دیگر این گونه‌اند که شناسایی آنها متوقف بر تجربه است. در اینجا باید توجه داشت که بدانیم تجربه نیز بر دو نوع است یکی تجربه فردی و دیگری تجربه نقلی.
در تقسیم بندی موضوعی، وحی در قالب شهود نقلی تعریف می شود، یعنی اینکه خداوند مشاهده می نماید، سپس این شهود را به نبی اکرم(ص) انتقال می دهد و نبی مکرم(ص) نیز با قرآن کریم این مفاهیم را در اختیار همه انسان ها قرار می دهند.
تالیف این کتاب در ادامه چاپ کتاب دیگر بنده به نام «فلسفه اقتصاد در پرتو جهان بینی قرآن کریم» صورت گرفته است و با توجه به جایگاه هر دو تحقیق که در کنار هم قرار می گیرند، هر کدام از جنبه های مختلف بحث قرآن و اقتصاد را بررسی می نمایند. بنده روشی نوینی را با استفاده از دیدگاه شهید بزرگوار« صدر» تکمیل و پردازش نمودم و در کتاب اوّلم نیز بر پایه همین روش بحث کردم و این روش را به عنوان «تفسیر موضوعی ـ علمی» مطرح کردم. این روش براین پایه است که هر موضوع علمی که مورد کنکاش قرار می گیرد ، قرآن کریم قابلیت لازم را برای پاسخ به مهمترین پرسش‌های مربوط به آن موضوع علمی را در بر دارد.
در بحث مواجه با قرآن کریم از امیرالمومنین علی (ع) مروی است:« ذلِک الْقُرْآنُ فاسْتنْطِقُوهُ، ولنْ ینْطِق، ولکِنْ أُخْبِرُکُمْ عنْهُ ألا إِنّ فِیهِ عِلْم ما یأْتی، والْحدِیث عنِ الْماضِی، ودواء دائِکُمْ، و نظْم ما بیْنکُمْ» «آن را به سخن آرید اگرچه هرگز(با زبان عادی) سخن نمی‌گوید، اما من از جانب او شما را آگاهی میدهم، بدانید در قرآن علوم آینده و اخبار گذشته، داروی بیماری‌ها و نظم حیات اجتماعی شماست».( خطبه ۱۵۸ نهج‌البلاغه).
در واقع حضرت در این فرمایش می فرمایند: قرآن کریم اصالتاً ساکت و صامت است، شما باید او را به گفتن حقایق وادارید، شما از قرآن بپرسید تا قرآن کریم پاسخ شما را بیان کند. ما در روش( موضوعی ـ علمی) مراحلی را تعریف و تبین نموده ایم تا یک محقق و اندیشمند دریابد که در برخورد با قرآن و دریافت پاسخ های علمی خود چگونه عمل کند و چه راهکاری را لحاظ نماید.
بنده در مقاله ای که در سالهای گذشته تالیف کردم و منتشر شد، این دیدگاه را که در مسائل علوم انسانی نمی توان برداشت های قرآنی داشت، بطور صریح رد کردم و روشی بدیع را ارائه کردم که می گوید حتی می توان از یک آیه قرآن نیز نظریه علمی و اقتصادی استخراج نمود و لزوماً نباید گروهی از آیات را گرد آوری کرد. این روش تفسیری در مقاله «علم و دین در پرتو تفسیر موضوعی علمی» (کاربرد آن در اقتصاد اسلامی) در فصلنامه علمی پژوهشی اندیشه دینی ۱۳۸۷، چاپ و منتشرشده است که در آن به نظریه «تقسیم کار از دیدگاه قرآن کریم» پرداخته شده است.
در فصل اول کتاب به بحث چیستی رفتاری پرداخته ایم که مربوط به مباحثی به نام انگیزه و انگیزش در فرایند اقتصادی است. در فصل دوم می پردازیم به رفتار انسان مادی گرا از دیدگاه قرآن کریم. در واقع انسان مادی گرا را با توجه به مبانی فلسفی قرآن معرفی می کنیم. سعی ما بر این پایه استوار بوده است که در این بحث مطالعه تطبیقی داشته باشیم. ابتدای هر بحث، بحث های اقتصاد کلاسیک و نظریات اقتصاد غرب را هم به صورت منسجم و هم به صورت مختصر بیان کنیم تا موضوع تبین شود، بعد وارد دیدگاه های قرآنی شویم.
در بحث تحلیل اقتصاد انسان مادی گرا، رفتارهای اقتصادی به سه قسمت اصلی تقسیم شده است. این سه قسمت عبارت است از «۱ـ توزیع ۲ـ تولید ۳ـ مصرف» و سعی و اهتمام داشته ایم که در هر سه بخش با توجه به آیات قرآن تحلیل رفتاری داشته باشیم. ممکن است در تحلیل آیات، پاره ای از آیات اقتصادی نباشند یا به عبارتی مصادیق اقتصادی از آنها مترتب نباشد، به این عنوان که این آیات به طور مثال تشویقی باشند یا تربیتی باشند، ولی ما در پردازش از جنبه اقتصادی به این آیات استناد کرده ایم و در انتها تحلیل رفتاری نموده ایم.
ما در این فصل به مفاسد اقتصادی نیز پرداخته ایم. مفاسدی مانند کم فروشی ـ ربا ـ تجمل گرایی ـ اسراف ـ بخل ـ و در مورد هر کدام تحلیل رفتاری نموده ایم. بطور مثال در بحثی مثل ربا تحلیل کرده ایم که این معضل چگونه شکل می گیرد؟ چرا ربا گیرنده به این بلا مبتلا می شود؟ چگونه این اضافه دریافتی را مطالبه می کند؟(تحلیل رفتاری) یا در بحث کم فروشی، در بحثی مانند کم فروشی دو بخش وجود دارد یکی کم فروشی به صورت کمّی و دیگری کم فروشی به صورت کیفی که البته باید متذکر شوم که در بررسی های صورت گرفته، بیشتر کم فروشی ها در زمینه کم فروشی کیفی است. ما در این تحقیق تحلیل رفتاری کرده ایم. البته اگر واقعیت اقتصادی خودمان را بررسی نماییم، و راهکارهایی مبتنی بر این تحلیل‌های رفتاری ارائه کنیم، می‌توان پیش‌بینی کرد که این راهکارها کارآمد باشند.
از آن جایی که در سال حمایت از کالای ایرانی هستیم، مبانی دینی حمایت از کالای داخلی در آیات قرآن و روایات را برای ما تببین بفرمایید.
یکی از آیاتی که با تکیه بر آن می‌توان حمایت از کالای ایرانی را مطرح کرد،آیه ۱۴۱ سوره نساء می‌باشد که در آن به قاعده نفی سبیل اشاره شده است: «الَّذِينَ يَتَرَبَّصُونَ بِكُمْ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ فَتْحٌ مِنَ اللَّهِ قَالُوا أَلَمْ نَكُنْ مَعَكُمْ وَإِنْ كَانَ لِلْكَافِرِينَ نَصِيبٌ قَالُوا أَلَمْ نَسْتَحْوِذْ عَلَيْكُمْ وَنَمْنَعْكُمْ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ۚ فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۗ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا» آنان در انتظار فرصتند تا اگر فتحی از ناحیه خدا نصیب شما شود خود را از شما دانسته، می گویند: مگر ما با شما نبودیم و اگر نصیب کافران شود به آنان می گویند: مگر نبود که ما رهنمودهای خود را به شما قبولاندیم و نمی گذاشتیم به دین مؤمنین بگروید، ولی خدا در قیامت بین شما حکم خواهد کرد و خدا تا ابد اجازه نداده که کافران کمترین تسلطی بر مومنان داشته باشند.
از آنجا که اقتصاد یکی از جنبه‌های مهمی است که امکان سلطه دشمن در آن وجود دارد، باید همه راهکارها برای خروج از این سلطه مورد توجه قرار گیرد. از سوی دیگر قرآن کریم مسلمانان را به جمع‌آوری توانمندی‌ها در هر زمینه در مقابل دشمن دعوت کرده است «وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ» و هر چه در توان داريد از نيرو و اسبهاى آماده بسيج كنيد، تا با اين [تداركات]، دشمن خدا و دشمن خودتان و [دشمنان] ديگرى را جز ايشان -كه شما نمى شناسيدشان و خدا آنان را مى شناسد- بترسانيد. و هر چيزى در راه خدا خرج كنيد پاداشش به خود شما بازگردانيده مى شود و بر شما ستم نخواهد رفت.
آیا دین ما تأکیدی بر ارتقای کیفیت در کالا دارد تا بتوانیم این بحث را به تولیدات داخلی تعمیم بدهیم؟ چرا که می دانیم اگر کالایی کیفیت داشته باشد خود به خود مورد اقبال عمومی قرار می گیرد.
حمایت از کالای ایرانی در دو گستره تولید و مصرف امکان‌پذیر است. حمایت از کالای ایرانی در گستره تولید از دو جنبه بالابردن کیفیت و کاهش قیمت قابل بررسی است. توصیه به بالابردن کیفیت را می‌توان با تکیه بر این دو روایت مطرح کرد: خداوند فردی را که کار نیکویی انجام دهد و آن [کار] را محکم ومتقن گرداند، مورد رحمت قرار میدهد.
کیفیت بالا همراه با قیمت پایین‌تر، کالا را رقابت‌پذیرتر می‌کند. برای تحقق این دو هدف عوامل بسیاری دخالت دارند. سازمان استاندارد می‌تواند نظارت دقیقی بر تولید کالاها داشته باشد. یکی از مواردی که می‌تواند بر کیفیت کالا تاثیر داشته باشد، گارانتی‌هایی است که به تناسب هر یک از کالا از سوی تولید کننده ارائه می‌شود.
بسیاری از هزینه‌های تولید به وسیله بورکراسی دولتی بر تولیدکننده تحمیل می‌شود، دولت می‌تواند با کاهش این بورکراسی‌ها کمک شایانی برای پایین آوردن قیمت تمام شده کالا و خدمات داشته باشد.
چطور می توانیم در مقام عمل مردم را به حمایت از کالای ایرانی دعوت کنیم؟ نقش روحانیت در ترغیب مردم به حمایت از کالای تولید داخل را تببین بفرمایید.
تبلیغات و فرهنگ‌سازی نقش عمده‌ای در حمایت از کالای ایرانی در گستره مصرف آن دارد، مصرف کالاهای ایرانی توسط دولت، راهکار مناسبی برای فرهنگ‌سازی است؛ یک ایرانی باید قبل از انتخابش، اطلاعات کافی در باره ساخت ایرانی کالایی که آن را می‌خواهد داشته باشد.
باید این پیش‌فرض که کالای ایرانی دارای کیفیت مناسب نیست از ذهنیت ایرانیان خارج شود، علاوه بر این باید مصرف‌کننده ایرانی به این پیش‌فرض برسد که اگر چه ممکن است کیفیت کالای ایرانی هم سطح با رقیبانش نباشد، اما به دلیل ضرورت حمایت از کالای ایرانی، تا حدودی باید از این تفاوت چشم‌پوشی کند.
به عنوان مثال اگر یک لباسشویی ایرانی از دوام و کیفیت کافی برخوردار باشد، ولی با انواع مشابهش در داشتن کلیدهای متنوع برخوردار نباشد، مصرف کننده ایرانی باید این عدم برخورداری را تحمل نماید، زیرا برخورداری از کلیدهای اصلی و دوام کافی از شرایط اصلی لباسشویی بوده و نیازهای اساسی وی را تامین می‌کند.
او باید بداند که با خرید لباسشویی ایرانی ، برای تولید کننده این زمینه را مهیا می‌کند که در مراحل بعدی بر کیفیت تولید خود بیافزاید.
سیره علمای سلف در حمایت از کالای داخلی چه بوده است؟
یکی از موارد مهم از سیره علمای سلف در حمایت از کالای داخلی ،بیانیه جمعی از علمای اصفهان (در یک قرن پیش) است که قسمت هایی از آن را برای شما بیان می کنم:
بعد از تسبیح و تحمید؛ این خدام شریعت مطهره با همراهی جناب رکن الملک متعهد و ملتزم شرعی شده‌ایم که مهما امکن(تا حد امکان) بعد ذلک تخلف ننمائیم:
اولا: قبالجات و احکام شرعیه، از شنبه (14 جمادی الاول) به بعد باید روی کاغذ ایرانی بدون آهار نوشته شود، اگر بر کاغذ‌های دیگر نویسند، مهر ننموده و اعتراف نمی‌نویسیم، قباله و حکمی هم که روی کاغذ دیگر نوشته بیاورند و تاریخ آن بعد از این قرارداد باشد، امضاء نمی‌نماییم. حرام نیست کاغذ غیرایرانی و کسی را مانع نمی‌شویم، ماها با این روش متعهدیم.
ثانیا: کفن اموات، اگر غیر از کرباس و پارچه اردستانی یا پارچه دیگر ایرانی باشد، متعهد شده‌ایم، بر آن میت ماها نماز نخوانیم. دیگری را برای اقامه صلوة بر آن میت بخواهند، ماها را معاف دارند.
ثالثا: ملبوس مردانه جدید که از این تاریخ به بعد دوخته و پوشیده می‌شود، قردادیم مهما امکن هر چه بدلی آن در ایران یافت نمی‌کنیم و حرام نمی‌دانیم لباس‌های غیر ایرانی را، اما ماها ملتزم شده‌ایم، حتی‌المقدور بعد از این تاریخ ملبوس خود را از نسج ایرانی بنماییم، تابعین ماها نیز کذلک. و متخلف توقع احترام از ماها نداشته باشد، آنچه از سابق پوشیده داریم و دوخته، ممنوع نیست استعمال آن.
انتهای پیام/
منبع: رسا