بانک اسلامی درون نظام اقتصادی اسلامی ممکن است
موسویان: بانکداری هم در بخش تجهیز منابع و هم در بخش تخصیص منابع بر اساس غرض با بهره عمل می‌کند و این در منطق اسلامی رباست.
به گزارش پایگاه خبری - تحلیلی مفتاح_اندیشه؛ کرسی علمی با عنوان «سیر تکاملی بانکداری اسلامی در نظام اقتصادی اسلام» با ارائه حجت‌الاسلام دکتر سید عباس موسویان، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در پژوهشگاه فقه نظام برگزار شد.
موسویان در این نشست ابتدا به تاریخچه‌ای از ورود بانکداری به کشورهای اسلامی اشاره کرد و گفت: صنعت بانکداری از حدود 130 سال پیش وارد کشورهای اسلامی شد. متفکران مسلمان با پدیده‌ای مواجه شدند که از یک طرف به دلیل واسطه‌گری مالی باعث رشد و شکوفایی اقتصاد می‌شود،
از طرف دیگر این بانکداری هم در بخش تجهیز منابع و هم در بخش تخصیص منابع بر اساس غرض با بهره عمل می‌کند و این در منطق اسلامی رباست.
وی با اشاره به نظریات متفکران مسلمان در مواجهه با پدیده بانک، گفت: یک نظریه تلاشش بر این است که نشان دهد بانکداری غربی اصلاً ربا نیست. به این دلیل که بین ربا و بهره بانکی تفاوت ماهوی وجود دارد. دیدگاه دوم از همین منظر می‌خواست بگوید که معاملات در بانکداری غربی، «غرض» نیست. لذا این معاملات غرض با بهره محسوب نمی‌شود و ربا بر آن صدق نمی‌کند. دیدگاه سومی هم می‌گفت ربا و بهره یکی است و معاملات هم از سنخ غرض است منتها به دلیل اینکه ضرورت دارد، اشکالی ندارد. حدود شصت سال پیش برخی متفکران گفتند هم معاملات بانکی ربوی است و ضرورتی هم ندارد و ما می‌توانیم بانکداری دیگر که بدون ربا باشد طراحی کنیم. اولین نوشته‌ها هم متعلق به شهید صدر و نجات‌الله صدیق است. از حدود 25 سال پیش این مسأله مطرح شد که بانکداری بدون ربا خوب و لازم است اما کافی نیست و بانک اسلامی علاوه بر دوری از ربا باید سایر آموزه‌های اسلامی را هم وارد کند. مدتی است که ایده طراحی بانک اسلامی در چارچوب نظام اقتصادی اسلام مطرح شده است.
موسویان سپس دیدگاه‌های مختلف را به نقد و بررسی گذاشت و گفت: نخستین دیدگاه به یک دیدگاه تئوریک و روش‌شناختی برمی‌گردد. آنها «گفتند باب معاملات در اسلام، باب مصالح و مفاسد است. بانک با توجه به مصالحی که در جامعه دارد چرا باید حرام شود؟ بانک سرمایه‌های خرد و کلان را جمع می‌کند و آنها را به فعالان اقتصادی می‌دهد و آنها تولید و کارآفرینی می‌کنند.» آنها به همان منطقی رسیدند که در مسیحیت مطرح شده بود. مسیحیت جلوی بانکداری ایستاده بود اما سرانجام بین بهره و ربا فرق گذاشتند و گفتند در شریعت مسیحیت ربا ممنوع است. الان بیش از 14 نظریه درباره این منطق مطرح شده است که بین ربا و بهره بانکی فرق بگذارد. نخستین نفری که این ایده را در جهان اسلام مطرح کرد «سیدمحمد رشیدرضا» است که از عالمان برجسته اهل سنت الازهر مصر است. بعد هم گفتند آنچه در اسلام تحریم شده است بهره فاحش است و بهره‌های کم بانکی اصلاً ربا نیست. بعد از آن هم تفاوت بهره قرض‌های مصرفی و تجاری را مطرح کردند.
وی با اشاره به دیدگاه دوم که بیشتر توسط حقوق‌دان‌ها مطرح می‌شود، بیان کرد: آنها گفتند که اصلاً معاملات بانکی غرض نیست که زیاده‌اش ربا محسوب شود. چون از منطق اسلام هر زیاده و سودی که ربا محسوب نمی‌شود. زیاده‌ای که در قرارداد غرض شرط شود، رباست. سپرده‌ها و تسهیلات بانکی اصلاً غرض نیست. عده‌ای گفتند ودیعه است، بعضی گفتند ودیعه ناقص، مضاربه ناقص و مشارکت ناقص است. عده‌ای هم گفتند که یک عقد مستحدث و جدید است به نام سپرده بانکی. این دیدگاه هم با رویکرد حقوق وارد بحث شد. آخرین مقالاتی که از مرحوم ناصر کاتوزیان می‌خواندم همین دیدگاه را دارد. آقای محمود کاشانی هم همین دیدگاه را دارد.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در تشریح دیدگاه سوم گفت: آنها گفتند بهره بانکی همان ربا است. معاملاتش هم همان غرض است. این گروه با استفاده از منطقه ضرورت در شریعت گفتند ایرادی ندارد. ما یک قاعده کلی در قرآن داریم که اگر شخصی از باب اضطرار با حرامی مواجه شد، حلال می‌شود. از این باب گفتند که در شرایط اضطرار اجتماعی برای رشد صنعت و کشاورزی و... ناچاریم نظام تجهیز و تخصیص منابع داشته باشیم و گرنه نسبت به جوامع مدرن عقب می‌مانیم.
وی دیدگاه چهارم را این‌گونه توضیح داد: این دیدگاه معتقد است معاملات بانکی غرض ربوی است و هیچ اضطراری هم برای پذیرش آن وجود ندارد چون اضطرار در جایی است که از نظر فقهی راه فرار حلال وجود نداشته باشد. مانند کسی که در حال هلاک شدن از تشنگی است و هیچ آب پاک و حلالی هم وجود نداشته باشد. آنها نشان دادند که با وجود کارکرد قراردادهای شرعی ما اضطراری به بانک نداریم. این گروه ایده بانکداری بدون ربا را مطرح کردند. بهترین سخنگو برای این گروه شهید صدر در عالم تشیع و نجات‌الله صدیق در عالم تسنن است. شهید صدر می‌گوید ما بانکداری بدون ربا را در دو سطح می‌توانیم مطرح کنیم؛ یکی زمانی که نظام اقتصادی اسلام حاکم است و دیگر اینکه نظام اقتصادی سرمایه‌داری است اما می‌توانیم یک بانک بدون ربا طراحی کنیم. بانکداری غربی را پیش روی خود گذاشت و گفت ما سه گروه معاملات بانکی داریم؛ معاملات سپرده‌ها، معاملات وام و اعتبارات و خدمات بانکی. هر کدام را بررسی و تأیید را رد کرد. اصل ایده بانک را به‌عنوان واسطه تولید و سرمایه‌گذاری پذیرفت اما قراردادها را از نظر شرعی بررسی کرد و گفت یا باید بهره را حذف کنیم و غرضش را نگه داریم یا باید اصلاً غرضش را عوض کنیم. لذا قراردادهای مضاربه، وکالت، مشارکت و...را وارد بانکداری کرد. این دیدگاه جا افتاد و گسترش پیدا کرد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم بانکداری الهام گرفته از این ایده بود.
موسویان دیدگاه پنجم را تشریح کرد و گفت: این‌ها گفتند بانکداری بدون ربا لازم است اما کافی نیست و باید سایر آموزه‌های اسلام را هم وارد صنعت بانکداری کنیم. مانند ممنوعیت اکل مال به باطل، ممنوعیت ضرر و ضرار، ممنوعیت معاملات غرری و به‌ویژه لزوم حاکمیت عدالت در معاملات و نرخ‌ها. امروز هم بیشتر مردم منتقد نرخ‌ها هستند نه ماهیت قراردادها. حذف ربا ولو اینکه در مرحله قرارداد کافی باشد، در مرحله اجرا کافی نیست و نیاز به قوانین دیگری داریم. الان ایده رایج میان متفکران این ایده است. او به ایده‌ی بانک اسلامی اشاره کرد و گفت: برخی متفکران اسلامی به این نتیجه رسیده‌اند که بازسازی بانکداری غربی بر اساس همه آموزه‌های اسلام هم کافی نیست و ما باید یک نظام اقتصادی طراحی کنیم و در چارجوب این نظام جایگاه بازارهای مالی را تعریف کنیم و در این چارچوب بانک را تأسیس کنیم.
موسویان در پایان نظر خود درباره دیدگاه‌های مختلف را بیان کرد و گفت: معتقدم سه دیدگاه نخست که توجیه‌کننده بانکداری غربی است، قابل دفاع نیستند اما دیدگاه چهارم و پنجم و ایده طراحی بانک اسلامی در چارچوب نظام اقتصادی اسلام قابل دفاع هستند. حالت پرشی و جهشی نمی‌تواند داشته باشد. روی کاغذ ممکن است در اجرا نمی‌توان اقتصاد کشور را معطل گذاشت تا بانک اسلامی طراحی شود. در قدم اول باید بانکداری موجود بدون ربا شود. در درجه دوم باید سایر آموزه‌های اسلامی را به آن تزریق کنیم و در عین حال مطالعات جامع برای طراحی نظام اقتصادی اسلام و در دل آن نظام مالی اسلام و در دل آن نظام بانکی اسلام انجام شود تا بتوانیم حرف روشنی برای تحول بانکداری اسلامی به بانک اسلامی داشته باشیم.
انتهای پیام/
منبع: صبح نو