نهایی‌ترین اصل تربیت اخلاقی در اسلام این است که سه سطح اخلاق انسانی، بومی و فردی به‌صورت هم‌زمان در نظر گرفته شوند، زیرا هر یک بدون بقیه ناقص خواهد بود. گرامی‌داشتن انسان به‌منزلۀ انسان، رشد تسامح معرفت‌شناختی و عاطفی و پرهیز از داوری اخلاقی، این نوع تربیت را رقم می‌زند.

به گزارش پایگاه خبری - تحلیلی مفتاح_اندیشه، دکتر خسرو باقری، استاد دانشگاه تهران، در نشستی علمی در دانشگاه رستوک آلمان، دربارۀ تربیت اخلاقی در اسلام سخنرانی کرد. وی در این نشست با شرح سطوح اخلاق از منظر اسلام و ارتباط میان سطوح مختلف آن، دیدگاه خود را در زمینۀ اصول تربیت اخلاقی بیان کرد.

در ادامه چکیدۀ این سخنرانی از نظر مخاطبان می گذرد:

بدفهمی‌های بسیاری اسلام را احاطه کرده است؛ چه در سطح بین‌­المللی که اسلام تداعی‌گر تروریسم است، چه در سطح کشورهای اسلامی که در آن‌ها کج‌فهمی‌هایی از اسلام شکل گرفته است. اما اگر پژوهشگری به دور از این بدفهمی‌ها در خود متون اسلامی تفحص کند، می‌تواند تصویر خالص‌تری از اخلاق در اسلام فراهم آورد. در قرآن که متن اصلی اسلام محسوب می‌شود، اخلاق در سه سطح قابل‌پیگیری است. سطح اول، سطح انسانی و جهانی است. در این سطح، اخلاق در دیدگاه اسلام به‌منزلۀ امری نگریسته شده که از انسانیت انسان سرچشمه می‌گیرد و حتی پیشادینی است. اهمیت این سطح از اخلاق تا آنجاست که حتی گرویدن یا نگرویدن به دین را ممکن می‌گرداند. اگر کسی از حداقلی از اخلاق و انصاف و حق‌جویی برخوردار نباشد، چگونه ممکن است که به دین بگرود؟ در این سطح انسانی، انسان از آن نظر که  انسان است، نه برحسب نژاد یا ملیت یا اموری نظیر آن، ارزشمند است. بر این اساس، اخلاق در سطح انسانی، بر مشترکات مبتنی است و تنها مشترکات وجود دارند زیرا هیچ کس از دیگری انسان‌تر نیست. تربیت اخلاقی در این سطح مستلزم گرامی داشتن انسان به‌منزلۀ انسان است.

در سطح دوم، اخلاق در زمینه‌های خاص موردتوجه قرار می‌گیرد؛ درزمینه‌هایی مانند فرهنگ‌ها و آیین‌های مختلف. در این سطح، نظام‌های اخلاقی هم دارای اشتراک و هم دارای اختلاف‌اند و اختلاف‌ها ناشی از موقعیت‌هاست. در این سطح، برای تربیت اخلاقی باید به اشتراک‌ها اولویت داد و بر آن‌ها تأکید کرد. اما اختلاف‌ها را باید مورد وارسی قرارداد. وارسی اختلاف‌های اخلاقی به سه حالت ممکن است. در حالت اول، اختلاف‌ها تصنعی و صوری و بنابراین قابل‌رفع‌اند. در حالت دوم، اختلاف‌ها واقعی‌اند اما با بحث و گفت‌وگوی خردمندانه قابل رفع‌اند. تربیت اخلاقی در این حالت مستلزم آن است که افراد آمادگی گفت‌وگوی خردمندانه و تغییردادن ارزش‌های اخلاقی خود را کسب کنند. در این حالت، باید تسامح معرفت‌شناختی را پرورش داد و منظور از آن، تحمل اختلاف به‌قصد دست یافتن به حقیقتی در نزد دیگری است. در حالت سوم، اختلاف‌ها قابل‌رفع به نظر نمی‌رسند. با نظر به این حالت در تربیت اخلاقی باید تسامح عاطفی را رشد داد که مقصود از آن تحمل تفاوت است.

سرانجام، در سطح سوم، اخلاق در سطح شخصی مطرح است. در این سطح به نحو عمده تفاوت‌های میان اشخاص مطرح است. تربیت اخلاقی در این سطح مستلزم آن است که در داوری اخلاقی نسبت به دیگران محتاط باشیم زیرا دسترسی به نیات افراد برای دیگران امکان‌پذیر نیست.

نهایی‌ترین اصل تربیت اخلاقی این است که سه سطح انسانی، بومی و فردی به‌صورت هم‌زمان در نظر گرفته شوند زیرا هر یک بدون بقیه ناقص خواهد بود. سطح اول بدون دو سطح بعدی، منجر به جهانی‌گرایی کور می‌شود؛ سطح دوم بدون دو سطح دیگر، منجر به نسبی‌گرایی می‌شود و سطح سوم، بدون دو سطح دیگر، منجر به خودگرایی می‌شود.