اسلامی‌سازی به منزله تولید علوم انسانی از صفر نیست
یک محقق قرآنی با تبیین مبانی قرآن‌شناختی علوم انسانی تاکید کرد: رايجترين تلقیاى كه از «علم دينى» مانند روانشناسى، جامعهشناسى، اقتصاد و ... در جامعه ما وجود دارد، اين است كه مسلمانان با مراجعه به متون معتبر دينى (كتاب و سنت) از نو به توليد علم همت گمارند اما حقيقت اين است كه تقريباً هيچ يك از مدعيان و طرفداران اصلى «علم دينى» چنين سخنى بر زبان نراندهاند.
به گزارش روابط عمومی دبیرخانه مفتاح_اندیشه به نقل از ایکنا؛ سیدیوسف موسوی در مقاله‌ای از سلسله مقالات همایش قرآن و علوم انسانی که توسط مدرسه عالی قرآن و حدیث جامعه المصطفی برگزار شد پیرامون مبانی قرآن‌شناختی علوم انسانی آورده است: در جهان مسيحيت با ظهور عصر روشنگرى و ظهور و بسط نحلههاى فلسفى تجربهگرا، علم به مفهوم جديد آن به تدريج جاى تعاليم دينى را گرفت و دين به طور كلى از صحنه مباحث علمى كنار گذاشته شد و فرايند قداستزدايى از علوم و معارف شروع شد (ر. ك: نصر، ۱۳۸۶: ۳۸؛ همو، ۱۳۸۲: ۲۵). علم جديد ويژگىهاى منحصر به فردى داشت كه آن را از علوم و معارف پيشينى- دينى، فلسفى و غيره، متمايز مىساخت و مهمترين ويژگى آن منحصر نمودن روش شناخت در حس و تجربه و نفى روشهاى ديگر بود. با وجود اين، امروزه بر همگان آشكار گرديده كه علوم متجددانه و غير دينى دچار برخى محدوديتها و كاستىهاى نظرى و نيز پيامدهاى منفى عملىاند؛ از اين رو چندى است كه در جهان غرب در راستاى رفع اين نواقص، مساله «الهى كردن علم» و يا «علم خداباورانه» مطرح شده است و به طور روزافزون، دانشمندان و متخصصان علوم تجربى به سوى دين و معنويت گرايش پيدا كرده‌اند. در ۲۰ سال گذشته چند كنفرانس در اين خصوص برگزار شده است و آخرين آنها «كنفرانس علم در يك زمينه خداباورانه» بود كه در تابستان سال ۱۹۹۸ در كانادا برگزار شد. وی در بخش دیگری از این مقاله آورده است که رايجترين تلقیاى كه از «علم دينى» مانند روانشناسى، جامعهشناسى، اقتصاد و ... در جامعه ما وجود دارد، و «مخالفان و منتقدان علم دينى» غالباً اين معناى علم دينى را مورد بحث و نقد قرار ميدهند (ملكيان، ۱۳۸۱)، اين است كه مسلمانان با مراجعه به متون معتبر دينى (كتاب و سنت) از نو به توليد علم همت گمارند و فقط با تكيه بر آموزههاى نقلى، علم جديدى پديدآورند اما حقيقت اين است كه تقريباً هيچ يك از مدعيان و طرفداران اصلى «علم دينى» (مثلًا: گلشنى، ۱۳۸۰؛ باقرى، ۱۳۸۲؛ نصر، ۱۳۸۱؛ و جوادى آملى، ۱۳۸۶) و حتى پيروان فرهنگستان علوم اسلامى (مثلًا: ميرباقرى، ۱۳۸۷ و جعفرزاده، ۱۳۸۵)، چنين سخنى بر زبان نراندهاند. مساله اصلى اين است كه بين عقلانيت كنونى بشرى و درك متعارف انسانها از آموزههاى وحيانى ناسازگارى پديد آمده و بحث از علم دينى در واقع، بحث بر سر اين است كه آيا ميتوان «علم» ى داشت كه «هم عقلانيت بشرى» را جدى بگيرد و «هم توجه جدى و عميقى به آموزههاى وحيانى» داشته باشد؟ حتى در ميان كسانى كه شديدترين موضعگيريها را عليه علوم جديد دارند (گنون، ۱۳۷۸؛ همو، ۱۳۶۵؛ نصر، ۱۳۷۷؛ همو، ۱۳۸۱، فصل ۱۰)، و يا اصلاح و تكميل علوم موجود را ناصواب دانسته و سخن از روش تأسيسى در توليد علم دينى به ميان آوردهاند (باقرى، ۱۳۸۲: ۲۵۰- ۲۴۳) سخنانى ميتوان يافت كه نشان ميدهد منظور آنها كنار گذاشتن كامل علوم نوين نيست، بلكه ايشان نيز در پى تحولآفرينياى در اين علوم هستند تا علمى حاصل آيد كه هماهنگ با دين و نگاه دينى باشد. به طور خلاصه مىتوان علم دينى را اينگونه تعريف كرد: ۱. بر مبادى تصورى و تصديقى صحيح (كه على القاعده مورد قبول دين هم هست) تكيه كند؛ ۲. محتوايش از منابع معرفتى مورد قبول اسلام (هم نقل و هم دستاوردهاى معتبر معرفتى بشر) تغذيه كند؛ و ۳. در راستاى غايات مورد انتظار دين باشد.
این محقق در بخش دیگری از مقاله خویش با اشاره به رويكرد حداكثرى و قلمرو قرآن تصریح کرده است: مبناى مهم و اساسى كه مىتوان در انديشه غالب مفسران و انديشمندان اسلامى در باب قلمروشناسى قرآن يافت، اين است كه «هدف و جهتگيرى دعوت انبيا چيست»، و آيا دين براى پاسخگويى به همه نيازها بشر آمده، يا اينكه دين امرى شخصى بوده و صرفاً جوابگوى نيازهاى اخروى و فردى انسان است. مقصود از تحليل غايت بعثت، پاسخ به اين پرسش است كه پيامآوران آسمانى، مردم را به سوى چه مقصود يا مقاصدى دعوت مىكنند؟ آيا دعوت انبيا به اهداف آخرتى و سعادت معنوى محدود است يا مصالح معيشتى و سعادت اين جهانى را نيز فرا مىگيرد؟ آيا آموزههاى انبيا صرفاً هدايتى به سوى خدا و آخرت است يا افزون بر آن، برنامهاى براى رساندن مردم به رفاه دنيايى نيز هست؟ پيامبران رسالت خويش را در چه قلمروى مىدانند، و افراد بشر، در مواجهه با انبيا چه انتظارى از آنان در دل دارند؟ بحث جهتگيرى دعوت انبياء به لحاظ عملى نيز اهميت دارد؛ چرا كه انتظار دو جانبه پيامبران و مخاطبان آنان از يكديگر و ارتباط عملى بين آنها، بر اساس فهم حدّ و مرز رسالت انبيا شكل مىگيرد. بر اين مبنا، مفهوم ديندارى، تعيّن مىيابد و دينى بدون جامعه تعريف مىشود؛ بنابراين فهم، جهتگيرى دعوت انبيا، از طرفى تصوّر فرد از نبوّت را ترسيم مىكند و از طرف ديگر، چگونگى مواجهه وى با دعوت انبيا اعمّ از اقبال يا اعراض و تصديق يا تكذيب را رقم مىزند. از آنجا كه تصوير فرد از هدف بعثت، در واقع درك وى از گوهر دين است، ساختار ديندارى شخص بر اساس تصوّر وى از جهتگيرى دعوت انبيا شكل مىگيرد. به طور كلّى، برداشت‌های گوناگون از جهتگيرى دعوت انبيا را مىتوان به سه تصوير عمده ارجاع داد: ۱. تصوير دنياگرايانه: ديدگاهى كه هدف رسالت را در امور دنيايى و حيات اين جهانى مىجويد. تصوير عقباگرايانه: ديدگاهى كه هدف رسالت را در مقوله اخلاق و حيات آخرتى بشر نشان مىدهد. تصوير جامعگرايانه: ديدگاهى كه هدف رسالت را جامع هر دو جنبه حيات دنيايى و آخرتى بشر مىداند. تصويرى كه برخى از نوانديشان دينى از دعوت انبيا ارائه مىدهند، تصويرى عقباگرايانه و آخرتگرايانه است كه بىمعنايى علم دينى را در پى دارد. در مقابل، ديدگاه «جامعگرايانه» هر دو جنبه حيات بشرى را شامل مىشود. متفكرانى كه ديدگاه جامعنگر دارند، اهداف دنيوى و اخروى را از طريق غايت بالذات و غايت بالعرض و يا مقصود به قصد اولى و قصد ثانوى جمع كرده‌اند. آنها معتقدند حقيقت دعوت انبيأ اعراض مردم از دنيا و رساندن آنها به خداوند متعال است. انبيا براى درمان بيماري‌هاى قلبى و اخلاقى آمدهاند، آنها از جانب خداوند مأمورند تا انسان را از غرق شدن در دنيا نجات دهند اما پيام رهايى و هدايت به سوى بارگاه ربانى كه انبيا آوردهاند براى بشر است و انبيا مأمور آسمانى هدايت بشرند. اهداف اخروى، غايت بالذات تعاليم انبياست اما اين غايات در حيات دنيوى بشرى بايد محقق بشود.
این محقق تصریح کرده است: با تأمل در قرآن كريم و همچنين احاديث اهل بيت (ع) در مىيابيم كه تنوع فراوانى در گزارههاى دينى اسلامى از نظر حوزههايى كه گزارهها به آنها تعلق دارند، وجود دارد. متون دينى افزون بر مسائل بىشمارى كه در حوزههاى الهيات، اخلاق، عبادت و حقوق بيان كرده‌اند، از امور اين جهانى مانند آفرينش آسمانها و زمين و درياها، گياهان و جانوران، قوانين حاكم بر جوامع انسانى، روانشناسى، تغذيه، بهداشت و درمان و غيره نيز فراوان سخن گفته اند، ولى آيا مىتوان گفت قلمرو قرآن شامل تمام حوزههايى است كه متون دينى درباره آنها مطالبى گفتهاند؟. روشن است كه براى تعيين قلمرو و گستره قرآن در موارد گفته شده، به نظريهاى مستدل نيازمنديم و نمىتوان صرفاً با طبقهبندى گزارههاى دينى بر اساس تعلق داشتن به حوزههاى گوناگون معرفتى به تعيين قلمرو قرآن به گونهاى موجه نايل شد؛ زيرا حداقل در برخى حوزهها با اين احتمال روبه رو مىشويم كه دين و قرآن كريم به طور استطرادى به مسائل آنها پرداخته باشد و اين احتمال تنها با استناد به دلايل نظرى محكم قابل دفع است؛ بنابراين، بايد در متون دينى دلايلى را جست وجو كنيم كه خود به تعيين و تحديد قلمرو دين پرداخته باشند.
موسوی با اشاره به جامعيت قرآن كريم آورده است که جامعيت دين قرآن از مباحث مرتبط به قلمروشناسى دين به شمار مىرود كه بايد مورد بحث و بررسى قرار گيرد؛ جامعيت قرآن همسو با هدف نزول آن از سوى خداوند است، و هدف نزول هم، همان هدف خلقت انسان است؛ زيرا خداوند كه انسان را براى هدفى آفريده، بايد دستورالعملها و معارف لازم براى رسيدن به آن هدف را هم به وى ابلاغ كند. خداوند، بخشى از اين برنامه را در مقاطع گوناگون به نسبت نياز انسانها و شايستگى آنها، فرستاده و تمام آن برنامه با نام اسلام، به دست حضرت محمد (ص) و اوصياى او براى بشر آورده شده است. با توجه به اين كه هدف از آفرينش انسان، رسيدن تمام افراد بشر به سعادت و كمال مطلوب است و لازمه اين امر اين است كه تمام رفتار بشر با برنامه مشخصى در مسير رسيدن به آن هدف قرار گيرد، جامعيت اسلام به اين است كه همه نيازهاى بشر از احكام، دستورالعملها و معارف لازم براى رسيدن به سعادت را دارا باشد. يكى از آياتى كه براى اثبات جامعيت اسلام به آن استدلال شده، آيه ۸۹ سوره نحل است كه مىفرمايد: «وَ يَوْمَ نَبْعَثُ فى كُلِّ أُمَّةٍ شَهيداً عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ جِئْنا بِكَ شَهيداً عَلى هؤُلاءِ وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْياناً لِكُلِّ شَىءٍ وَ هُدى وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى لِلْمُسْلِمينَ». در اين آيه، كتاب يعنى قرآن، بيانگر و روشنگر همه چيز معرفى شده است و بنابراين، آيه را دليل بر جامعيت اسلام دانسته اند. احاديث فراوانى در ذيل اين آيه شريفه از اهل بيت نقل شده است كه براى نمونه به برخى از آنها اشاره مىكنيم. يونس بن حماد از امام صادق (ع) نقل مىكند كه فرمود: هيچ چيزى نيست مگر اينكه در كتاب و سنت وجود دارد (العروسى الحويزى، ۱۳۷۳، ج ۳: ۷۴). امام رضا (ع) نيز درباره جامعيت دين مىفرمايد: «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يقْبِضْ نَبِيهُ (ص) حَتَّى أَكْمَلَ لَهُ الدِّينَ وَ أَنْزَلَ عَلَيهِ الْقُرْآنَ فِيهِ تِبْيانُ كُلِّ شَىْءٍ بَينَ فِيهِ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ الْحُدُودَ وَ الْأَحْكَامَ وَ جَمِيعَ مَا يحْتَاجُ إِلَيهِ النَّاسُ كَمَلًا» (ابنبابويه، ۱۴۱۷: ۹۷)؛ همانا خداوند عز و جل جان پيامبر خود را نگرفت تا دين را براى او كامل كرد و قرآنى به او فرستاد كه شرح هر چيز در آن است، حلال و حرام و حدود و احكام و آنچه مردم بدان نياز دارند همه را در آن بيان كرده است. در ارزيابى اين استدلال بايد دو مطلب درباره اين آيه بررسى شود: ۱. مقصود از «كل شىء» چيست؟ ۲. تبيان بودن قرآن به چه معناست؟
اگر كسى مقصود از «كل شىء» را مدلول ظاهرى آن بداند، يعنى بگويد مقصود از «كل شىء» همه چيز است، اعم از آنچه هدايت انسان به آن وابسته است و آنچه به هدايت انسان ارتباطى ندارد؛ در اين صورت به بالاترين حد جامعيت قرآن قائل شده است؛ ولى اين ادعا با اشكال رو به رو شده است. علامه طباطبايى در اشكال بر اين مطلب اظهار مىدارد كه واژه «تبيان» كه از ماده «بيان» اشتقاق يافته، به بيانى گفته مىشود كه از كلام استفاده مىشود، يعنى از طريق دلالت لفظى، و چون ما نمىتوانيم از الفاظ قرآنى چنين دلالتى را دريابيم، يعنى الفاظ قرآنى به حسب فهم ما بيانگر همه ريز و درشت عالم نيستند، در نتيجه بايد «كل شىء» را به معنايى محدودتر ترجمه كنيم و مقصود از «كل شىء» را همه چيزهاى مربوط به نيازهاى انسان در هدايت شدن بدانيم؛ چيزهاى همچون معارف حقيقى درباره مبدا، معاد، اخلاق، احكام شرعى، مواعظ و قصص هدايت كننده (ر. ك: طباطبايى، بىتا، ج ۱۲: ۳۲۵).
ايشان در ادامه به روايتى اشاره مىنمايد كه در تفسير اين آيه وارد شده و قرآن را دربردارنده همه علوم راجع به آنچه بوده و هست و خواهد بود، معرفى كرده و مىفرمايد: اگر اين روايات صحيح باشند بايد از ظاهر كلمه تبيان صرفنظر كنيم و مقصود از آن را منحصر به دلالتهاى لفظى ندانيم و بگوييم آنچه از اسرار و رموز است و پيامبر و ائمه (ع) قادر به فهم آنها هستند نيز در قرآن وجود دارد. ايشان در پايان به اقتضاى سياق آيه، محدود بودن معناى «كل شىء» و حفظ معناى ظاهرى تبيان را بر مىگزيند. حضرات معصومین(ع) دو روايت با استناد به آيه مورد بحث مىفرمايند: علم ايشان به همه چيز از طريق قرآن حاصل آمده است. دشوار به نظر مىرسد كه مقصود از «همه چيز» در كلام امام (ع) را به امور مربوط به هدايت انسان منحصر سازيم، از اين رو- چنانكه به نقل از علامه طباطبايى گفتيم- در صورتى كه اين قبيل روايات صحيح باشند، ناگزير بايد از معناى ظاهرى «تبيان» كه طبق نظر ايشان اختصاص به دلالتهاى لفظى دارد، صرفنظر كنيم يا ظهور كلمه تبيان در خصوص دلالتهاى لفظى را اساسا منكر شويم، ولى در هر دو صورت اگر معناى ظاهرى «كل شىء» را حفظ كنيم، باز هم به اين نتيجه خواهيم رسيد كه قرآن در متن واقع مشتمل بر همه حقايق است و اين بدان معنا نيست كه افراد عادى و غيرمعصوم نيز به همه معانى باطنى و ظاهرى قرآن راه داشته باشند. بنابراين با فرض اين كه آيه و روايات ياد شده، جامعيت به معناى مورد نظر را اثبات كنند، اين جامعيت براى غيرمعصوم صرفا جنبه ثبوتى داشته و قابل دستيابى نخواهد بود؛ چرا كه علم انبياء و ائمه از علم خداوند متعال نشأت گرفته است: «ان الانبياء و الائمه صلوات الله عليهم يوفقهم الله و يؤتيهم من مخزون علمه و حكمه ما لايؤتيه غيرهم، فيكون علمهم فوق علم اهل الزمان» (عطاردى، بىتا، ج ۱: ۱۰۰)؛ يعنى خداوند به انبياء و اولياى خود از علم و حكمت خويش عطا كرده و لذا علم آنها فوق علم اهل زمانشان است.
در مجموع به نظر مىرسد ادعاى جامعيت حداكثرى قرآن به دليل ظهور بخشى از اين آيات و روايات در اين مطلب، ادعاى است كه به سادگى قابل انكار نيست، هر چند اثباتش نيز آسان نیست. اين ادعا در نگاه نخست ممكن است بسيار عجيب يا حتى نامعقول بنمايد؛ زيرا تصور اين مطلب بسيار مشكل است كه مجموعهاى متناهى از گزارههاى دينى، دربردارنده علوم و معارف متناهى بشرى باشند؛ اما كسى كه به چنين جامعيتى معتقد باشد، مىتواند با برخى تعديلها يا تاويلها آن را قابل فهم‌تر كند؛ مثلًا، يك تعديل ممكن است اين باشد كه كتاب خدا را شامل اصل و ريشه همه علوم و معارف بدانيم، نه تمام كليات و جزئيات علوم و اين نكتهاى است كه برخى روايات به آن اشاره دارند. تعديل احتمالى ديگر اين است كه گفته شود اشتمال قرآن بر همه علوم و معارف، اعم از بى واسطه و باواسطه است؛ بدين معنا كه قرآن بسيارى از امور را به طور مستقيم بيان كرده، ولى امور بىشمار ديگرى وجود دارند كه در قرآن ذكر نشدهاند، اما روشهاى آگاهى يافتن از آنها در قرآن آمده است و مخاطبان اصل وحى يعنى پيامبر و امامان معصوم (ع)، با در اختيار داشتن اين روشها بر همه علوم و معارف (به استثناى امور غيبى مختص ذات احديت) احاطه مىيافتهاند. سرانجام ممكن است به اين تاويل تمسك شود كه معانى باطنى قرآن بسيار فراتر از معانى ظواهر الفاظ آن است و بر اساس همين نكته كه در روايات نيز بر آن تاكيد شده، جامعيت حداكثرى قرآن قابل توجيه خواهد شد.