در نظام مصرف اسلامی، اسلام مصرف را هویت آور نمی داند بلکه با هویت بخشی که در انسانیت و تقوای الهی قرار داده است سعی دارد مانع از ایجاد خلأ هویتی در پیروان خود شود. در رفتار مصرفی نیز اسلام با توجه به تمایزات جنسیتی در احکام و اخلاق مصرف، تفاوت هایی بین زنان و مردان قائل است.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، مقاله «بررسی مناسبات هویت و جنسیت با مصرف در دو رهیافت غربی و اسلامی» نوشته شمس الله مریجی دانشیار دانشگاه باقرالعلوم و معصومه مؤذن سلطان آبادی دانشجوی دکترای فرهنگ و ارتباطات دانشگاه باقر العلوم، در ادامه بخش سوم آن را ملاحظه می کنید؛

در رویکرد اسلامی به مصرف که متأثر از مبانی نظری معرفت شناسی، هستی شناسی و انسان شناسی است مالک اصلی خداوند است و انسان در قبال اعمالی که انجام می دهد مسئول است. نظام آفرینش نیز هدفمند و دارای جهت است نه بیهوده و باطل. بدین ترتیب مصرف به عنوان یک اصل محسوب نمی شود بلکه ابزاری است در جهت نظام کلی تعالی انسان الهی؛ همچنان که هویت و جنسیت نیز براساس همین نظام معنا می شود.

درباره هویت باید گفت انسان های یک جامعه به دنبال چیزی هستند که در آن جامعه دارای ارزش باشد. بنابراین اگر قرار باشد هویتی کسب شود از همین ارزش ها به دست می آید. همچنان که بیان شد از آنجا که مصرف در اسلام به خودی خود ارزش نیست بلکه نوعی ابزار است بنابراین ارزش آور هم نیست که افراد براساس آن برای خود هویتی بسازند.

در نظریات وبلن مشاهده شد که چگونه ثروتمند بودن و نمایش ثروت با مصرف نمایشی سبب هویت بخشی به مصرف کننده می شود درحالی که در اسلام ثروت و ثروتمند بودن ارزش محسوب نمی شود. ثروت فرد نعمتی الهی محسوب می شود که فرد می تواند براساس آن و با استفاده و مصرف درست آن در رشد و تعالی خود و جامعه اش بکوشد. در رهیافت اسلامی برتری به نژاد، جنس، نمای ظاهری بدن، ثروت و... نیست، بلکه همه با هم برابرند و ملاک برتری خصلت های انسانی- الهی و تقوا است. با این ملاک انسان الهی و مسلمان اساساً دچار بی هویتی نخواهد شد تا بخواهد هویت خود را از اموری مانند مصرف به دست بیاورد.

در مبانی کلی اسلامی در زمینه مصرف بدون آن که جنسیت مورد توجه باشد زنان و مردان هر دو مورد خطاب هستند. این مبانی شامل مبانی نظری و عملی است. به غیر از مبانی نظری زمانی که اصول عملی و رفتاری مصرف در اسلام - که مبتنی بر همین اصول نظری است- مشاهده می شود، توجه به هویت مردانه و زنانه را به وضوح می بینیم بدون آن که مصرف برای فرد هویت آور باشد، درحقیقت هویت و به تعبیر دیگر جنسیت است که مصرف فرد را تعیین می کند نه آن که مصرف هویت را مشخص کند.

از این رو در اصول رفتاری و روش های عملی مصرف اسلامی علاوه بر مشترکاتی که برای همه وجود دارد مانند پرهیز از اسراف، توجه به مؤلفه حلیت در مصرف، مواسات و دستگیری از نیازمندان و... تفاوت هایی می توان مشاهده کرد که جنسیت سبب به وجود آمدن آن است. همین تفاوت ها نشان می دهد که اسلام به تفکیک هویت زنانه از مردانه توجه دارد و با هر آنچه که به محو این فاصله بی انجامد مخالف است. همچنان که در مصرف نیز این تفاوت ها را مشاهده می کنیم.

به سبب هویت زنانه و مردانه نوع مصرف پوششی و آرایشی زنان از مردان متفاوت خواهد است. زن باید خود را از نامحرم بپوشاند از این رو نوع و مقدار مصرف او در پوشش بیش از مرد است. در آیات قرآنی نسبت به پوشش زنان تأکید شده و از آشکار کردن زینت ها نهی شده است.

علاوه بر میزان پوشش، هویت زنانه و مردانه در مصرف نوع لباس و زینت نیز تفاوت ایجاد می کند. نمونه این مسئله را در پوشش حریر و طلا نیز می بینیم. برای مردان پوشش حریر و طلا مصرف آن حرام شمرده می شود. در حالی که زنان از این دو مورد می توانند استفاده کنند و حتی از جهت زینت عنوان امر مستحب نیز می گیرد.

مورد دیگر لباس های مختص مردانه و زنانه است. در روایات اسلامی از پوشیدن لباس های جنس مخالف که سبب تشّبّه می شود، نهی شده است که باز هم می تواند تأکیدی بر اعتناء به هویت زنانه و مردانه در مصرف اسلامی باشد. مصرف لباس های مختص ارتباط نزدیکی با روحیات و خلقیات هر یک از دو جنس دارد.

مورد دیگر از تفاوت ها بحث «تبرج» است. قرآن کریم عنوان تبرج را اختصاصاً در مورد زنان به کار می برد و آنان را از مصرف «متبرجانه» نهی می کند. در تفسیر مجمع البیان آمده «تبرج به معنای آن است که زن آنچه از زینت و زیبایی را که باید بپوشاند در معرض تماشا و ظهور بگذارد.» تبرج آنچنان ناپسند است که قرآن کریم حتی زنان مسن و بسیار سالمند را نیز از آن برحذر داشته است.

البته در اسلام بر مصرف بوی خوش و زینت تأکید شده است اما نحوه مصرف فرد با هویت زنانه متفاوت از مردان است. مصرف زینت، بوی خوش و آرایش زن اگر در معرض نامحرم باشد چه بسا با عنوان مصرف حرام قرار گیرد. در عین حال مصرف این موارد اگر برای شوهر باشد عنوان حلال و بلکه امر مستحب به خود می گیرد.

هویت زنانه و مردانه در صفات اخلاقِیِ مربوط به مصرف نیز تأثیرگذار است. در روایات اسلامی برخی صفات همچون بخل، برای زنان صفتی نیکو دانسته شده است در حالی که همین صفت در هویت مردانه صفتی مذموم و ناپسند است. این مسئله می تواند در میزان مصرف تأثیر داشته باشد. امیرمؤمنان(ع) در روایتی می فرمایند «بهترین صفات زن بدترین صفات مرد است و آن صفات عبارتند از کبر، بخل و ترس. اگر زن متکّبّر باشد، هیچگاه تسلیم غیر همسر خود نمی شود. همچنین اگر زن بخیل باشد در حفظ و نگهداری اموال خود و همسرش کوشا خواهد بود. چنانچه زن ترسو باشد از هر پیشامدی بیمناک است و به دام شّیّادان نخواهد افتاد.»

بنابر آیات و روایات اسلامی هویت زنانه و مردانه در وجوب انفاق تأثیرگذار است. برای نمونه قرآن کریم مردان را به دادن نفقه به همسرانشان به سبب قوامیتی که به آنان داده است، امر می کند. زیرا برخلاف آنچه در غرب رواج دارد در اسلام تأمین معاش خانواده و هزینه زندگی تنها برعهده مرد است و زن در این زمینه مسئولیتی ندارد از این رو مرد وظیفه انفاق بر همسرش را دارد اما زن چنین وظیفه ای نسبت به شوهرش ندارد. پرداخت نفقه از جانب شوهر از حقوق زن خواهد است.

در نظام مصرف اسلامی، اسلام مصرف را هویت آور نمی داند بلکه با هویت بخشی که در انسانیت و تقوای الهی قرار داده است سعی دارد مانع از ایجاد خلأ هویتی در پیروان خود شود. در رفتار مصرفی نیز اسلام با توجه به تمایزات جنسیتی در احکام و اخلاق مصرف تفاوت هایی بین زنان و مردان قائل است؛ به گونه ای که تفکیک جنسیتی سبب تفاوت در رفتار مصرفی می شود. این تفاوت ها را می توان در اموری مانند نحوه پوشش و صفات اخلاقی مربوط به مصرف مشاهده کرد.

انتهای پیام/