هر طنزی در شریعت اسلام مطلوب نیست بلکه طنزی مقبول است که هدف عقُلایی داشته باشد، همراه با دروغ و خلاف واقع نباشد، عیب یا گناه پنهانی کسی را افشا نکند، موجب اهانت، هتک حرمت و استهزای کسی نشود و در آن حدود الهی مراعات شود.

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، زین العابدین نجفی، استادیار فقه و حقوق مجتمع آموزش عالی شهید محلاتی در مقاله ای به بررسی نقش طنز در سبک زندگی اسلامی از منظر شریعت می پردازد که در ادامه متن آن را ملاحظه می کنید؛

امروزه طنز از مهمترین و کارآترین بیان های هنری است که در میان قالب های هنری گوناگون، بیش ترین مخاطب را به خود اختصاص داده و با اکثر روان ها سازگار است. اکنون پرسش این است طنز در سبک زندگی اسلامی چه جایگاهی دارد؟ برخی بر آنند که طنز در این سبک زندگی جایگاه چندانی ندارد؛ چرا که طنز خلاف واقع است و فقط به عنوان ثانوی بعضاً جایز است. از طرفی عامه مردم غالباً درباره طنز تصور درستی ندارند و آن را با مطربی، دلقکی و طعنه هایی زننده یکسان می پندارند. حال باید دید طنز از دیدگاه شریعت، مطلوب و پذیرفتنی است یا نه.

طنز در لغت

در لغت عرب طنز به معنای استهزا و مسخره کردن آمده است. در لغتنامه های فارسی طنز به معنای مسخره کردن و نازکردن آمد. امروزه غالباً بر هر امر خنده دار و مضحک «طنز» اطلاق می شود و اغلب طنز با مطربی، دلقکی، پوزخند، تمسخر، تحقیر و طعنه های زننده یکسان پنداشته می شود.

طنز مطلوب در شریعت

از بررسی ادلّة شرعی و دقت در ماهیت و کارکردهای طنز به دست می آید که جواز طنز در شریعت مطلق نیست، بلکه فقط در صورت رعایت شرایطی جایز و مطلوب خواهد بود.

نخست، هدف عقلایی قابل قبولی داشته باشد، همانند نظارت بر مسئولان، نقد رذایل اخلاقی، ایجاد نشاط در جامعه و اصلاح نابسامانی های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و... اما اگر طنز هدف عقلایی قابل قبولی نداشته باشد، ترویج پوگرایی و بی مسئولیتی است و از مصادیق لهو خواهد بود و لهو بنا به نظر بسیاری از فقها حرام است.

دوم، خلاف واقع نباشد وگرنه حرام خواهد بود، چراکه دروو نزد همه فقها بلکه در همه ادیان ناپسند و حرام است و بر حرمت آن ادلّه چهارگانه دلالت دارد.

سوم، همراه با غیبت نباشد، بدین معنا که در طنز عیب پنهانی یا گناه پنهانی کسی را افشا نکنند وگرنه طنز حرام خواهد بود.

چهارم، همراه با اهانت، هتک حرمت و استهزای کسی نباشد. طنز مسائل کلی اجتماعی باشد و در آن نقد و نیش باشد ولی متوجه شخص خاصی نباشد اشکالی ندارد و نیز اگر نقد و نیش آن متوجه شخص خاص و مصداق نهی از منکر باشد و راهی برای آن جز طنز نباشد، این نیز اشکالی ندارد. ولی اگر شخص شناخته شده باشد و راه دیگری برای نهی از منکر وجود داشته باشد آنگاه اگر طنز مستلزم استهزا، هتک حرمت و مانند آن باشد جایز نیست.

پنجم، رعایت حدود الهی صورت گرفته باشد. یعنی در طنز حدود الهی مراعات شود، برای نمونه اختلاط زن و مرد خارج از چارچوپ شرع پیش نیاید، زنان با آرایش روی صحنه نیایند، شوخی های مبتذل جنسی انجام نشود و...

با دقت در مفهوم طنز اصیل و شرایط طنز مطلوب در شریعت و نیز مؤلفه ها و شاخص های سبک زندگی اسلامی می توان گفت این قالب هنری در سبک زندگی یاد شده کارکردهای فراوان و بی بدیلی دارد.

یکی از شاخص های سبک زندگی اسلامی، شادی و نشاط است. با دقت در آموزه های دینی به این نتیجه می رسیم که شادی و نشاط جایگاه ویژه ای در سبک زندگی اسلامی دارد، به گونه ای که لازم است در برنامه شبانه روزی انسان ساعاتی برای شادی و نشاط در نظر گرفته شود. امام کاظم(ع) می فرمایند «بکوشید اوقات خود را چهار بخش نمایید: بخشی از آن را برای مناجات با خدا اختصاص دهید و بخشی را برای گذراندن زندگی و معاش اختصاص دهید و بخشی دیگر را برای همنشینی با برادران و افراد مورد اعتماد صرف کنید. بخشی از اوقات خود را برای بهره برداری از لذّت های حلال اختصاص دهید و بدانید در پرتو این بخش چهارم است که بر آن سه بخش دیگر توان می یابید.»

در این روایت ضمن اشاره به ابعاد زندگی انسان به این نکته توجه داده شده که اسلام به همه ابعاد زندگی انسان از نیازهای جسمی، مادی و معنوی توجه دارد، به ویژه در خصوص بخش چهارم یعنی بهره برداری از لذت های حلال اهتمام ویژه ای دارد.

علاوه بر این درباره ادخال سرور روایات فراوانی وارد شده که سخت آموزنده است. امام علی(ع) می فرمایند «همانگونه که بدن ها خسته می شوند، دل نیز خسته و ملول می گردد. پس لطایف حکمت را برای آنها بجویید.» البته شوخی کردن به خودی خود ارزشمند نیست بلکه ابزاری برای سعادت و خوشبختی است. از این روی شرایط و حد و مرز دارد و اگر از حد خود فراتر رود به ضد ارزش تبدیل خواهد شد.

روشن است طنز بهترین ابزار برای ایجاد شادی و نشاط در جامعه است. طنز مطلوب و دارای هدف، هم پیامی را به مخاطبان می رساند و هم موجب شادی و نشاط آن ها می شود، هم عیوبی از بخش های جامعه را نشان می دهد و هم مردم را سرزنده می کند؛ در عین حال که به جامعه شادی می بخشد با رذایل اخلاقی مبارزه می کند، فضایل را توسعه می دهد و نهادینه می سازد.

از همه مهم تر طنز با طرح مشکلات و گرفتاری های مردم به صورت درست و حساب شده به همراه شوخی و خوشمزگی و خنداندن عقده ها را می گشاید و بدینوسیله مردمِ گرفتار تخلیه روانی می شوند. از این رو طنز به جامعه آرامش روانی می دهد و امید آفرین خواهد بود. آیت الله خامنه ای می گوید «مقصود این است که این خنده یک آرام شی به روح بدهد و یک آسایشی ببخشد که درست هم هست... انتقاد و طنز خوب است و شما می توانید کار را به این شکل هدایت کنید.»

به طور کلی روایات پیشین نشان می دهد هدف دین آن است که جامعه دارای روحیه شاد باشد. مؤمن باید چنان پرورش یابد که بر خوب و بد عالم هستی لبخند بزند. به نحوی تسلیم پروردگار متعال باشد که در کشاکش دهر، سنه زیرین آسیاب باشد و در اوج رویدادهای سنگین و سخت رضایت مندی خود را حفظ کند.

یکی از وظایف مهم مسلمانان در سبک زندگی اسلامی نظارت بر حاکمان و کارگزاران است. مسلمانان باید بر اموری که در جامعه می گذرد نظارت کامل داشته باشند و در صورت مشاهده نارسایی و خلل عکس العمل مناسب نشان دهند. به طور کلی انتقاد از مسئولان و نظارت بر آن ها وظیفه عقلانی و شرعی هر شهروند مسلمان است، که در اسلام از آن به «الن صیحةُ لأئمةِّ الم سلمی» به معنای «خیرخواهی و نصیحت نسبت به حاکمان» یاد شده است. انتقاد از مسئولان و نظارت بر آن ها به ویژه از سوی اصحاب رسانه اگر به درستی و به دور از کینه توزی و انتقام جویی و با نیت خیرخواهی انجام شود، موجب جلوگیری از لغزش ها، اصلاح مسئولان و پیشرفت جامعه خواهد شد.

برای نظارت بر مسئولان و رساندن انتقاد به گوش آن ها به نحو مؤثر و دلنشین بهترین راه طنز است. حُسنِ طنز آن است که به جهت جذابیت و داشتن جنبه هنری و توأم بودن با خنده و نشاط هم انتقاد را مطرح می کند و هم چندان گزنده نیست و هم تأثیرگذار است. زیرا در طنز اگر محتوا استادانه و عالمانه و اجرا هنرمندانه باشد ناخودآگاه در احساسات و عواطف مخاطبان تأثیر می گذارد و همانند بیان مطلب با بیّنه و برهان خواهد بود.

وانگهی اگر نارسایی های مسئولان را بخواهند خصوصی به گوش آنها برسانند زمان بر است و چه بسا امکان نداشته باشد، ولی در روش طنز نارسایی ها معمولا به صورت کلی مطرح می شود و نیازی نیست از افراد نام برده شود. علاوه بر این هرگاه نارسایی، فساد و تباهی به صورت طنز مطرح شود با عنایت به جذابیت و جنبه هنری آن وارد متن جامعه می شود و طیف عظیمی از مردم را به خود جذب می کند.

امر به معروف و نهی از منکر از مهمترین شاخص های سبک زندگی اسلامی به شمار می رود. اهمیت این فریضه بدان جهت است که پشتوانه سایر احکام و فرایض است. قرآن کریم به پا داشتن امر به معروف و نهی از منکر را از ویژگی های حکومت صالحان دانسته است. البته امر به معروف و نهی از منکر قلمرو گسترده ای دارد و به عبادات یا گناهان کبیره منحصر نیست. بلکه معروف شامل امور اعتقادی، عبادی، اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و... است، خواه واجب باشد یا مستحب. منکر نیز شامل منکرات اعتقادی، عبادی، اخلاقی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و... است.

روشن است برای امر به معروف و نهی از منکر در گستره یاد شده، آن هم به صورت جذّاب، مؤثر و فراگیر استفاده از شیوه های نو از جمله طنز لازم است. چرا که در رقابت های عظیم جهانی دشمنان اسلام، مؤمنان و موحدان به ویژه نسل جوان را با ابزار جدید، فراگیر و جذّاب هدف هجمه قرار می دهند و بر آن ها در عرصه های گوناگون تأثیر می گذارند و آن ها را به انحراف می کشانند. در مقابل اگر مدافعان جوامع اسلامی از ابزارها و روش های جدیدی بهره نگیرند که توان رقابت با نبرد گسترده دشمنان اسلام را داشته باشد در این کارزار شکست می خورند و به مسلمانان به ویژه نسل جوان آسیب وارد می شود.

از ویژگی های طنز این است که حتی با روان های فاسد نیز می تواند ارتباط برقرار کند و آن ها را تحت تأثیر قرار دهد. نقش آفرینی طنز در امر به معروف و نهی از منکر بدان حد است که اگر نقد و اصلاح مسئولی جز از طریق طنز امکان پذیر نباشد، جایز است آن مسئول و عملکردش سوژة طنز قرار گیرد، گرچه این طنز موجب غیبت و ایذای او شود.

یکی از شاخص های مهم سبک زندگی اسلامی، خودسازی و تهذیب نفس است. تهذیب نفس به معنای پیراستن نفس از رذایل اخلاقی و آراستگی به فضایل اخلاقی است. در یک کلام می توان گفت ریشه اصلی معایب و مفاسد اجتماعی در ابعاد گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... نفس آدمی و تزکیه نشدن آن است، به همین دلیل برای تزکیه نفوس افراد جامعه از همه ظرفیت ها بهره ببریم و همه ابزارها را به کار بگیریم.

بدین منظور طنزِ مطلوب جایگاه ویژه ای دارد. زیرا طنز در مقابله با رذایل و توسعه و نهادینه سازی فضایل اخلاقی به ویژه برای جوانان نقش بی بدیلی دارد چراکه می تواند با محتوای غنی و استادانه و اجرای زیبا و هنرمندانه زشتی های رذایل اخلاقی را به صورت ملموس برای مخاطب مجسم کند، به گونه ای که شخص ناخودآگاه از آن دوری کند.

قرآن کریم برخی از نکته های اخلاقی را از طریق استعاره که نوعی طنز است، مطرح کرد. برای نمونه می فرماید «از صدای خود بکاه و آرام سخن بگو که زشت ترین صداها صدای خران است.» به طور کلی با به کارگیری هوشمندانه و عالمانه طنز می توان اخلاق جامعه را در ابعاد گوناگون ارتقا بخشید. طنز با توجه دادن فرد و جامعه به معایب و مفاسد خود با رذایل اخلاقی مبارزه می کند و موجب رشد فضایل اخلاقی می شود.

یکی از شاخص های مهم سبک زندگی اسلامی آموزش است، چنان که علم و دانش از مؤلّفه های این سبک زندگی به شمار می رود. در ابعاد گوناگون آموزش نیز طنز جایگاه شایسته و مقبولی دارد؛ چرا که هم در آموزش حضوری و کلاس درس طنز لازم است و سطح آموزش را از نظر کمّی و کیفی بالا می برد و هم در آموزش غیر حضوری به صورت کتاب مطالعاتی و هم در آموزش های عمومی همانند صدا و سیما.

اکنون برنامه های طنز صدا و سیما معمولا پربیننده است. اگر در این برنامه ها محتوا غنی باشد و پیام درخوری به مخاطب انتقال یابد آموزش خوبی انجام خواهد یافت. آیت الله مکارم شیرازی می گوید «ما در محضر بزرگان و استادانی که بودیم می دیدیم گاهی در کلاس درس ایشان برای این که خستگی طلاب برطرف شود و گاهی هم برای این که مطالبشان را جا بیندازند از روش های طنزآمیز استفاده می کردند. ما نیز در تدریش و نوشته هایمان گاهی از این روش ها استفاده می کنیم.»

در کتاب های مطالعاتی نیز گاهی طنز راهگشا است چرا که طنز موجب جذابیت مطالب و انتقال مؤثر پیام می شود. در این خصوص آقاجمال خوانساری برای این که با خرافات مبارزه کند کتابی با عنوان «کلوم ننه» تدوین کرده که از طریق طنز خرافات را مطرح می کند.

برخلاف آنچه عامه می پندارند طنز اصیل نوعی ادبیات است که در آن واقعیت های جدی در قالبی لطیف و نشاط آور به قصد تنبّه و اصلاح مطرح می شود ولی در عین حال هر طنزی در شریعت اسلام مطلوب نیست بلکه طنزی مقبول است که هدف عقُلایی داشته باشد، همراه با دروو و خلاف واقع نباشد، عیب یا گناه پنهانی کسی را افشا نکند، موجب اهانت، هتک حرمت و استهزای کسی نشود و در آن حدود الهی مراعات شود. چنین طنزی در عرصه های گوناگون سبک زندگی اسلامی از جمله در شادی و نشاط جامعه، نظارت بر مسئولان، تهذیب نفس افراد جامعه، امر به معروف و نهی از منکر و آموزش نقش آفرین خواهد بود.

انتهای پیام/