در مقاله ای تأکید شد: در نظام اسلامي واگذاري، قبول و احراز مناصب اجتماعي و مديريتي تكليف است نه حق يا وسيله سودجويي. تكليف به عنوان يك وظيفه برگردن فرد است، لذا حقي براي او ايجاد نمي كند، بنابراين اعمال مديريت هم نوعي وظيفه تلقي مي شود.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، حامد فاضلی کبریا دانشجوي كارشناسي ارشد معارف اسلامي و مديريت صنعتي دانشگاه امام صادق(ع) و اعتصامی عضو هيأت علمي دانشگاه، مقاله «درآمدي بر الگوي مديريتي امام علي(ع) از منظر مؤلفه هاي سرمايه اجتماعي» را تهیه کرده اند که در ادامه متن آن را ملاحظه می کنید؛

امروزه در كنار انواع مختلف سرمايه مانند سرمايه انساني، مالي و اقتصادي، سرمايه ديگري با عنوان سرمايه اجتماعي مورد بهره برداري قرار گرفته است. اين مفهوم به پيوندها و ارتباطات ميان اعضاي يك شبكه به عنوان منبع با ارزش اشاره دارد كه با خلق هنجارها و اعتماد متقابل موجب تحقق اهداف اعضا مي شود.

سرمايه اجتماعي صرفاً مجموعه اي از نهادها نيست كه زيربناي جامعه را تشكيل دهد بلكه چسبي است كه كل جامعه و سازمان را به هم متصل مي كند، بلکه بستري مناسب براي ارتقاي سرمايه انساني و فيزيكي سازمان ايجاد مي كند و راه كاميابي سازماني را هموار مي سازد.

انواع سرمايه هاي سازماني

هر سازماني براي تحقق اهداف خود دستكم نيازمند سه نوع سرمايه است كه مكمل يك ديگرند و رشد و توسعه سازمان نيز مشروط به حضور هر دسته سرمايه حداقلي است؛ سرمايه اجتماعي، انساني و سرمايه اقتصادي. امروزه ادبيات توسعه در مبحث سرمايه حاوي صور متعددي از اين مفهوم است. سرمايه در معناي عام خود دلالت بر مجموعه دارايي ها، امكانات و منابع در اختيار دارد كه در قالب و اشكال مختلف نمود پيدا مي كند كه مهم ترين آن ها شامل؛

1- موهبت طبيعي: شامل دارايي هاي طبيعي و زيست محيطي در اختيار يك جامعه مانند آب، معادن، جنگل، خاك، سرزمين و... است.

1- سرمايه فيزيكي: شامل مجموعه ماشين آلات، كارخانه ها، سازه ها، تجهيزات زيربناي ساختمان و... است كه دست ساز بشر است.

3- سرمايه انساني: قابليت ها و توانمندي هاي انساني كه مبتني بر دانش، تخصص و مهارت هاي انساني است.

4- سرمايه فرهنگي: ويژگي ها و عادات حاصل شده از فرآيند جامعه پذيري و ويژگي هاي ارزشمند فرهنگي است كه بيانگر صلاحيت هاي اجتماعي و فرهنگي است.

5- سرمايه اجتماعي: دلالت بر مجموعه روابط شبكه ها، تعاملات، انجمن ها و مؤسساتي دارد كه به واسطه هنجارها و ارزش هاي مشترك شكل مي گيرد و موجب گرمي اجتماع انساني مي شود و كنش متقابل اجتماعي را تسهيل مي كند.

مفهوم سرمايه اجتماعی

سرمايه اجتماعي مجموعه اي از هنجارهاي موجود در سيستم هاي اجتماعي است كه سبب ارتقاي سطح همكاري و پايين آمدن سطح هزينه تبادلات و ارتباطات بين اعضاي آن جامعه مي گردد. سرمايه اجتماعي به سه نوع تقسيم می شود؛ سرمایه اجتماعي ملزم كننده مانند روابط ميان اعضاي خانواده. سرمايه اجتماعي پل زننده مانند روابط ميان گروه هاي نژادي مرتبط و سرمایه اجتماعي مرتبط كننده مانند روابط بين طبقه هاي مختلف جامعه.

آيا ارزش هاي ديني مهم ترين مؤلفه سرمايه اجتماعي است؟

ارزش ها و سرمايه هاي ديني(عناصر و مؤلفه هاي ديني از جمله خدامحوري، اخلاق، عدالت، انصاف و... به عنوان سرمايه اي در دين تلقي مي شود) يكي از مهمترين مؤلفه هاي سرمايه هاي اجتماعي است، زيرا عناصر اصلي تعريف سرمايه اجتماعي در دين موجود است. دين اين قدرت را دارد كه به صورت محسوس و نامحسوس روابط و هنجارهاي اجتماعي قوي مبتني بر نفع فردي و جمعي همراه با نگاه عقلايي، خيرخواهي، اعتماد در روابط و عدالت محوري... بر اساس رويكرد الهي و توحيدي براي زندگي دنيوي و اخروي جوامع انساني تضمين كند.

البته بايد دقت كرد كه مفهوم سرمايه اجتماعي ريشه در تفكرات غربي و دور از مفاهيم توحيدي دارد و در آنجا رشد و نمو پيدا كرده است، حال آن كه دستگاه و پيكره ديني مبتني بر عناصر توحيدي است. ولی با این وجود مي شود سرمايه اجتماعي را از زيربناي الحادي آن جدا و پاك كرد و آن را با آموزه ها و مفاهيم اسلامي بازسازي و ترميم نمود و به عنوان يك ابزار قوي در جهت رشد و توسعه جامعه ديني به كار گرفت.

در ديدگاه اسلامي در كنار عوامل اجتماعي و آداب و سنن متغير، اصولي به نام اصول ارزشي وجود دارد كه منشأ فطري و وجداني دارد. منشأ اين ارزش ها مي تواند فرهنگ و تمدن جوامع مثل دين، علم، اخلاق، سنت ها، روحيات، عرف، آداب و رسوم و تاريخ باشد. لذا مي توان گفت نظام ارزشي اسلام برگرفته از روح پيام هاي قرآني و رهنمودهاي اولياي دين در رسيدن به كمال انساني و قرب خداوند است.

در نظام مديريتي امام علي(ع) ارزش ها و سرمايه هاي ديني در رأس مؤلفه هاي سرمايه هاي اجتماعي قرار دارد. به نوعي مي توان مدعي شد شيوه مديريتي حضرت مبتني بر مؤلفه هايي است كه ضمن تأمين نيازهاي مادي توجه بنيادي به ارزش هاي الهي مي كند.

مديريت در نگاه اميرمؤمنان(ع)

نخست، امانت بودن مديريت

از ديدگاه حضرت(ع) مسند مديريت امانتي الهي است كه به مدير سپرده شده است و مدير بايد از اين امانت الهي به شدت مراقبت كند. در این باره نیز می فرمایند «مديريت و حكمراني براي تو طعمه نيست بلكه امانتي بر گردن توست و كسي كه از تو بالاتر است از تو خواسته تا نگهبان آن باشي. وظيفه نداري كه در كار مردم به ميل و خواسته شخصي خود عمل كني يا بدون ملاك(و ضابطه) معتبر و فرمان قانوني به كار بزرگي دست بزني. اموالي كه در دست توست از آن خداوند است و...»

دوم، مديريت تكليف است نه حق

حق و تكليف دو مقوله است كه در يك سو حركت مي كند. «حق» به معناي استفاده، بهره و سود و «تكليف» به معناي وظيفه است. در نظام اسلامي واگذاري، قبول و احراز مناصب اجتماعي و مديريتي تكليف است نه حق يا وسيله سودجويي. از طرفي تكليف به عنوان يك وظيفه برگردن فرد است، لذا حقي براي او ايجاد نمي كند، بنابراين اعمال مديريت هم نوعي وظيفه تلقي مي شود.

سوم، خدمت يا رياست

مدير بايد جايگاه خود را براي خدمت بخواهد. به عبارت ديگر خدمت نبايد وسيله اي براي حاكميت باشد بلكه حكومت بايد وسيله اي براي خدمت باشد. مدير قبل از آنكه رياست مدار باشد خدمت گذار است و با تيغ تيز مديريت در جهت خدمت گذاري اقامه حق و عدل و در نهايت دفع باطل و ظلم گام برمي دارد.

حضرت امیر(ع) می فرمایند «مبادا در منصب مديريت برخوردهايت با آنان مانند جانور درنده اي باشد كه خوردنشان را غنيمت شماري.»

اصول سرمايه اجتماعي در مديريت اميرمؤمنان(ع)

نخست، تقوای الهی

امام علی(ع) در فرمان مديريتي خود به مالك اشتر نخعي امر مي فرمايند او را كه از خدا پروا كند، اطاعت او را برگزيند، اوامر او را كه در كتابش بيان كرده از واجبات و مستحباتي كه هيچ كس جز با پيروي از آن ها سعادتمند نشود و جز با انكار و واگذاشتن آن ها بدبخت نگردد، تبعيت كن. به نظر مي رسد حضرت(ع) ايمان و تقواي الهي را يك وظيفه و سرمايه اجتماعي مي داند كه حاصل تبعيت از آن سعادتمندي بشر در زندگي دنيا و آخرت است.

دوم، عدالت و انصاف

يكي از وظايف مديران اجراي اصل عدالت و انصاف در تمام شرايط و سطوح سازماني است و هدف گذاري براي رسيدن به آن به عنوان يك اصل بنيادي تلقي مي شود. اين نوع رفتار سازماني سبب مي شود مدير هر چيزي را در جاي خود قرار دهد و هر كسي كارش را به طور نسبي با صحت و درستي بيشتري انجام دهد و استحقاق هاي مبتني بر قانون و كارشناسي صحيح ملاك عمل باشد.

امیرمؤمنان(ع) در نامه ای به مالک اشتر می فرمایند «آنگاه كه بين خدا و يا مردم از يك سو و خويشتن يا بستگان نزديكت يا كسي از مردم كه مورد علاقه توست قرار گرفتي، انصاف را رعايت كن. در غير اين صورت مرتكب ظلم شده اي.»

سوم، اصل پرهيز از غرور و خودپسندی

يكي از عيوبي كه مديران در معرض آن هستند، تكبر، غرور و خودپسندي است. حضرت علي(ع) كنار گذاشتن اين صفت و تواضع و فروتني در مقابل مردم را تعهدآور و عامل اعتمادساز مي دانند، لذا نتيجه آن را ايجاد سرمايه اجتماعي در مديريت مي دانند و راه حل ايجاد آن را توجه به عظمت و بزرگي خالق هستي مي دانند.

ایشان می فرمایند «اگر قدرت و مقامي كه به دستت رسيده برايت خودپسندي و عجب آورده و كبريا و عظمتي براي خود پنداشتي ملك خداي را بالاي سرت بنگر، بينديش كه قدرت هايي كه تو در حق خود نداري او درباره تو دارد... که خدا هر جباري را ذليل گرداند و هرگونه فخرفروشي را زبون سازد.»

چهارم، تواضع و حلم

با توجه به اين كه مدير مي خواهد به واسطه ايجاد ارتباط با انسان ها و به كارگيري آن ها به اهداف سازماني رسيده و فعاليت ها را سامان دهد، بايد بتواند در برابر رفتارهاي گوناگون آنان واكنش مناسب و توأم با صبر و تواضع داشته باشد. اين پديده در حد متعارف به معناي تحمل رفتارهاي گوناگون آنان و ايجاد اعتماد در جلب نظر آنان است. امام(ع) می فرمایند «يكي از پست ترين حالات زمامداران در نزد مردمان صالح اين است كه به ايشان گمان حب و ستايش برده شود و امر آن ها بر كبر حمل شود.»

پنجم، اصل گشاده رويي و خوش رويی

تأثير خوشرويي بر مؤلفه هاي سرمايه اجتماعي قابل توجه و ملاحظه است. جداي از تأثير شگرفي كه بر اعتماد دارد در جهت اعلام صداقت و جلب نظر مردم از اهميت ويژه اي برخوردار است. بدين ترتيب كه مي توان بر اساس گشاده رويي و با جلب ديدگاه عموم نسبت به ايجاد انسجام و اثبات صداقت حاكميت اقدام كرد، لذا اين رفتار صحيح اجتماعي زمينه ساز تقويت برخي از مؤلفه هاي سرمايه اجتماعي است.

حضرت علی(ع) می فرمایند «به او فرمان داده است كه با مردم با چهره عبوس روبه رو نشود، به آن ها بهتان نزند و به سبب اين كه بر آن ها رياست دارد با برتري جويي از آنان روي برنگرداند، زيرا آن ها برادران ديني و ياوران در استخراج حقوق هستند.»

ششم، اصل پرهيز از دنياطلبي

در نظام مديريت ارزشي اسلام مفهوم ساده زيستي به افراد سفارش شده است. در منظر امام علي(ع) اين پديده به طور ويژه اي براي مديران تاكيد شده است. حضرت(ع) می فرمایند «پس به عزت و ارجمندي وٍ فخر كردن در آن (دنيا) دل نبنديد و به زيور و نعمت آن(دنيا) فريفته نشويد و از سختي و رنج آن فغان نكنيد، زيرا ارجمندي در دنيا و فخر كردن به آن از ميان مي رود و زيور و نعمت آن فاني مي گردد و سختي و رنج آن تمام مي شود.»

هفتم، اصل مقابله با اكوپاتی

اكوپاتي هرگونه اقدام اقتصادي بدون ملاحظه ارزش هاي اخلاقي است. در اين روش اقدام اقتصادي(زياده خواهي) محور است و هيچ حد و مرزي نميشناسد. مقابله با اكوپاتي يكي از اصلي ترين مؤلفه هاي سرمايه اجتماعي است. به نظر مي رسد از بنيادي ترين اصول مديريتي امام علی(ع) رعايت موازين اخلاقي در انجام اقدامات مديريتي به ويژه اقتصادي است و در بسياري از برخوردهاي ایشان اصل ارزش هاي اخلاقي يا مقابله با اكوپاتي مشهود است.

حضرت علی(ع) می فرمایند «سوگند به خدا معاويه از من سياست مدارتر نيست، اما معاويه حيله گر و جنايتكار است. اگر نيرنگ ناپسند نبود من زيرك ترين افراد بودم. ولي هر نيرنگي گناه و هر گناهي نوعي كفر و انكار است. به خدا سوگند من با فريب كاري غافلگير نمي شوم و با سختگيري ناتوان نخواهم شد.»

بنياد فردي سرمايه اجتماعي

به نظر مي رسد سرمايه اجتماعي فردي قدري نامتعارف و بي معناست؛ زيرا مفهوم سرمايه اجتماعي در جمع و بين گروه ها و شبكه اجتماعي شكل مي گيرد، ولی باید دانست ريشه يا پايه اصلي پيدايش بسياري از مؤلفه هاي سرمايه اجتماعي در رفتار فردي مشخص مي گردد که شامل مؤلفه های زیر می شود؛

نخست، اعتماد

براي ايجاد اعتماد در جامعه بهتر است افراد داراي اعتماد به نفس باشند، مبدأ چنين مفهومي از اعتماد فردي است. به دنبال ايجاد اين ويژگي در افراد شرايط لازم براي فراهم آمدن اعتماد به نفس ملي و در نهايت اعتماد عمومي به وجود مي آيد.

دوم، صداقت

از ديگر خصلت هاي فردي موضوع صداقت فرد با خود و خداي تعالي است، يعني موضوع صداقت فردي. بدون شك جامعه با افراد صادق مي تواند مؤلفه مهم صداقت را در مجموعه گروه ها و شبكه هاي اجتماعي ايجاد كند يعني تقويت اين مؤلفه مي تواند از يك خصلت فردي منشأ بگيرد.

سوم، تعهد

تعهدات فردي در انجام كارهاي شخصي در كنار تعهدي كه با خداي سبحان به عنوان يك پيمان معنوي تعريف مي شود يك مفهوم بنيادي و ارزشي است. اين تعهد كه از فرد آغاز مي شود، مي تواند زمينه ساز ايجاد تعهدات در شبكه هاي اجتماعي و نهاد هاي مدني شود. به همین دلیل دولت مرداني هم كه با داشتن روحيه فردي وفاي به عهد وارد عرصه مسئوليت در اجتماع مي شوند مي توانند ويژگي تعهد نسبت به اجتماع را در بخش هاي مختلف عملي سازند.

انتهای پیام/