جایگاه قرآن در اندیشه شیخ اشراق؛ از نام‌گذاری آثار تا تبیین حکمی آیات
دینانی ضمن تأکید بر انس سهروردی با قرآن کریم به تبیین عنوان «عقل سرخ» پرداخت و گفت: سرخی خورشید حاصل در هم‌آمیختگی تاریکی و روشنی است و از آن جهت که انسان همواره در میان تاریکی جهل و روشنایی دانایی قرار دارد عقل او سرخ است.
به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، همایش بزرگداشت شیخ اشراق با عنوان «سهروردی در متن آثارش» با حضور غلامحسین ابراهیمی دینانی، غلامرضا اعوانی، نجفقلی حبیبی، نصرالله حکمت و سیدمصطفی محقق‌داماد عصر امروز هشتم مردادماه در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد.
در ابتدای مراسم ابراهیمی دینانی به ایراد سخن پرداخت و عنوان کرد: قرن‌ها از شهادت سهروردی می‌گذرد اما هنوز از به‌کار‌بردن لفظ «شهید» برای او ابا داریم و از عنوان «شیخ مقتول» استفاده می‌کنیم. سهروردی شهید راه حکمت بود. او مؤسس حکمت اشراقی در جهان اسلام بود؛ البته همه حکمت جهان اسلام اشراقی است. سهروردی سه رساله فارسی دارد که بحث درباره محتوای آنها زمان زیادی می‌طلبد و من فقط درباره عناوین این رسائل صحبت خواهم کرد.
وی ادامه داد: یکی از این رساله‌ها رساله «عقل سرخ» است. به این عنوان دقت کنید. گرچه سهروردی حکیم بود اما ذوق شاعرانه داشت. شعرا اگر بخواهند خیلی شاعرانه حرف بزنند مثلاً می‌گویند «جیغ بنفش»؛ اما عبارت «عقل سرخ» از «جیغ بنفش» شاعرانه‌تر است. عنوان یکی دیگر از رساله‌ها «آواز پر جبرئیل» و عنوان سومین رساله «لغت موران» است. همه حیوانات یک صدایی دارند اما «لغت» هم دارند.
دینانی در ادامه اظهار کرد: مور چه لغتی دارد؟ دقت کنید که این مرد ایرانی تمام‌عیار چقدر قرآنی است. قرآن کریم می‌فرماید: «قَالَتْ نَمْلَةٌ يَا أَيُّهَا النَّمْلُ ادْخُلُوا مَسَاكِنَكُمْ لَا يَحْطِمَنَّكُمْ سُلَيْمَانُ وَجُنُودُهُ وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ؛ تا آنگاه كه به وادى مورچگان رسيدند مورچهاى [به زبان خويش] گفت اى مورچگان به خانه‌هايتان داخل شويد مبادا سليمان و سپاهيانش نديده و ندانسته شما را پايمال كنند» (نمل، ۱۸). سلیمان پیامبر محتشم بود، اما این مور با عبارت «وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ» به او توهین کرد و گفت اینها نمی‌فهمند. غرض من این است که نشان دهم سهروردی چقدر با قرآن مأنوس بوده است.
دینانی در ادامه به توضیح درباره عنوان رساله «آواز پر جبرئیل» پرداخت و گفت: جبرئیل حامل وحی است، اما سوال اینجاست که مگر جبرئیل پر دارد؟ قرآن می‌گوید پر دارد: «جَاعِلِ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا أُولِي أَجْنِحَةٍ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ؛ فرشتگان داراى بال‌هاى دوگانه و سه گانه و چهارگانهاند» (فاطر، ۱). سهروردی هم بر اساس آیه قرآن می‌گوید جبرئیل پر دارد. برای اینکه معنای پر داشتن جبرئیل روشن شود یک بیت از مولوی می‌خوانم: عقل را هفتصد پر است و هر پری / از سماء بگرفته تا تحت الثری.
وی در ادامه به توضیح درباره عنوان رساله «عقل سرخ» پرداخت و خاطر نشان کرد: چرا سهروردی می‌گوید «عقل سرخ» و چرا در نظر او عقل، سرخ است؟ ابتدا یک مثال عامیانه بزنم و سپس معنا کنم. اگر هنگام طلوع و غروب آفتاب به خورشید نگاه کنید می‌بینید که سرخ است. اگر رنگ سیاه و سفید در هم آمیخته شود رنگ سرخ پدید می‌آید. به عبارت دیگر، رفتن روشنایی و آمدن تاریکی و نزدیکی این دو به هم موجب پدید آمدن سرخی است.
مولف کتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردی» افزود: حالا روشن می‌شود که چرا عقل، سرخ است. نادانی سیاهی است و دانایی روشنی است. انسان همواره میان دانایی و نادانی است. عقل درون نادانی را می‌شکافد و پرده نادانی را از هم می‌گسلد. عقل، سرخ است چون شما را از نادانی به سوی دانایی می‌برد. عقل انسان همه عالم را تحت سیطره خود دارد. این عقل است که عالم را می‌فهمد. سوال اینجاست که عقل تا کجا پیش می‌رود؟ حد عقل ذات حق‌تعالی است. عقل را به ذات حق راه نیست.
دینانی در پایان گفت: عقل کنجکاو بالذات است و شهید راه کنجکاوی است. عقل جستجوگر است و همیشه در آغاز است. عجایب در عالم بسیار است اما یک نفر بگوید عجیب‌تر از انسان چیست؟ انسان از هر عجیبی عجیب‌تر است. حیوانات تعجب نمی‌کنند و شگفتی ندارند. این انسان است که تعجب می‌کند. انسان عقل سرخ است. عقل سرخ یعنی از تاریکی به روشنی رفتن؛ چون علم انسان مطلق نیست. انسان هر اندازه عالم باشد باز هم مجهولاتی در ذهن او وجود خواهد داشت. برخورد این روشنایی و تاریکی سرخی می‌آورد؛ پس عقل همواره سرخ است و سرخ باقی خواهند ماند.
غلامرضا اعوانی دیگر سخنران حاضر در جلسه بود که در ادامه به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت و عنوان کرد: بنده عادت دارم هربار آثاری از متفکران اسلامی را مطالعه می‌کنم به آیاتی از قرآن که در آنها استفاده شده است، توجه می‌کنم. یکی از سرمایه‌های بزرگ فرهنگی ما فهم حکمی قرآن است. پیامبران معلمان حکمت هستند و حکمت در قرآن بسیار عمیق است. حکمت ازلی و ابدی است و اختصاص به قوم خاصی ندارد؛ همچنان که اختصاص به پیامبران هم ندارد.
اعوانی افزود: لقمان تنها کسی است که در قرآن از او با عنوان «حکیم» یاد شده است در حالی که او پیامبر نبوده است. وقتی شما سوره لقمان را می‌خوانید مبانی حکمت را در آن می‌یابید. فهم حکمی قرآن سرمایه عظیمی است که در اختیار ماست و راه این نوع تفسیر را ابن‌سینا هموار کرده است. ابن‌سینا کتابی با موضوع حکمت عملی ننوشته است و به جای آن به تبیین حکمی شریعت پرداخته است. فلاسفه ما فهم حکمی نسبت به قرآن داشتند و در این مسیر گوی سبقت را از همگان ربوده‌اند.
وی خاطر نشان کرد: برخی می‌گویند تبیین آیات کار کلام است در حالی که این ادعا اشتباه است؛ چراکه متکلم همواره ملتزم به وحی است. بنابراین کلام نوعی انحصارطلبی است و به تعبیر دیگر، کلام ذاتاً انحصارطلب است، اما حکمت این چنین نیست. باید به این نکته توجه داشت که تبیین حکمی آیات قرآن مهم‌ترین چیزی است که عالم اسلام بدان نیاز دارد.
استاد فلسفه دانشگاه شهید بهشتی در ادامه به تبیین جایگاه علم ذوقی پرداخت و گفت: علم ذوقی نزد ما همان علم‌الیقین است. در داستان حضرت موسی که در قرآن به آن اشاره شده است، حضرت موسی آتشی را مشاهده کرد و به خانواده خود گفت من آتشی را دیده‌ام: «إِذْ رَأَى نَارًا فَقَالَ لِأَهْلِهِ امْكُثُوا إِنِّي آنَسْتُ نَارًا لَعَلِّي آتِيكُمْ مِنْهَا بِقَبَسٍ أَوْ أَجِدُ عَلَى النَّارِ هُدًى؛ هنگامى كه آتشى ديد پس به خانواده خود گفت درنگ كنيد زيرا من آتشى ديدم اميد كه پارهاى از آن براى شما بياورم يا در پرتو آتش راه [خود را باز] يابم» (طه، ۱۰).
وی افزود: در این آیه مشاهده آتش «عین‌الیقین» است، خبر دادن به خانواده «علم‌الیقین» است و ادامه آیه بیانگر مرتبه «حق‌الیقین» است. سهروردی با تأکید بر علم ذوقی توانست این علم را وارد جریان کند. ایشان در آثار خود ضمن بیان براهینی که در نظر داشته است، به آیات قرآنی نیز استشهاد کرده است.
انتهای پیام/
منبع: ایکنا