در شبه جزیره عصر جاهلی الگوي متشکلی براي تأمین و یا تکافل اجتماعی وجود نداشت. از این رو پیامبر اکرم(ص) اولین گام تأسیس نظام موردنظر خود را با دعوت به توحید و تحکیم مبانی اعتقادي رفتارها و نهادهاي اجتماعی آغاز نمود. به همین دلیل پس از مهاجرت به مدینه نخستین قدم تقویت و سازماندهی نهادهاي اجتماعی براي اعمال سیاست هاي تأمین اجتماعی بود.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، الیاس نادران دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، حسن آقا نظری دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سیدرضا حسینی دانشجوي دکتري علوم اقتصادي پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مقاله «الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام و دلالت هاي آن براي الگوهاي نوین» که متن آن بدین شرح است؛

در اين تحقيق اين فرضيه را مطرح مي كنيم كه مي توان با به كارگيري روش تاريخي، الگو ي تأمين اجتماعي صدر اسلام را كشف و پس از الغاء خصوصيات عصري آن به الگوي مناسبي براي جوامع امروزي دست يافت. يافته هاي تحقيق كه به روش تحليل تاريخي انجام شده نشان مي دهد درصدر اسلام الگوي متمايز و موفقي از تأمين اجتماعي وجود داشته است. اين الگو متضمن ويژگي هاي برجسته اي چون جامعه محوري (به جاي دولت محوري)، استحقاق گرايي(به جاي عام گرايي)، محله محوري(به جاي تمركزگرايي)، عدم دوگانگي كسورات ماليات و تأمين اجتماعي بوده است كه توجه به آن ها در طراحي الگوهاي نوين تأمين اجتماعي به حل مشكلات موجود كمك خواهد كرد.

مباني الگوي تأمين اجتماعي صدر اسلام

در شبه جزیره عصر جاهلی الگوي متشکلی براي تأمین و یا تکافل اجتماعی وجود نداشت. از این رو پیامبر اکرم(ص) اولین گام تأسیس نظام مورد نظر خود را با دعوت به توحید و تحکیم مبانی اعتقادي رفتارها و نهادهاي اجتماعی آغاز نمود. به همین دلیل پس از مهاجرت به مدینه نخستین قدم تقویت و سازماندهی نهادهاي اجتماعی براي اعمال سیاست هاي تأمین اجتماعی بود.

پیامبر اکرم(ص) بر پایه عامل وحدت ایمانی در اولین ماه هاي استقرار در مدینه دو اقدام بسیار اساسی انجام دادند. گام اول، تدوین اساسنامه امت اسلامی بود. این اساسنامه حاوي فرازهاي حمایتی بسیار مهمی بود. گام دوم انعقاد پیمان اخوت میان مسلمانان بود. در اثر این پیمان، مهاجران که فاقد مسکن، شغل و درآمد کافی براي اداره زندگی خود بودند در مال و زندگی برادران انصار خود شریک شدند.

اقدامات، راهبردها و سازوكارهاي اجرايي

آموزه هاي نبوي و علوي در زمینه اقدامات و شیوه هاي تحقق اهداف تأمین اجتماعی مشتمل بر جنبه هاي متعددي است.

پي ريزي اقتصاد سالم و ايجاد زمينه خوداتكايي افراد

پیامبر اکرم(ص) در سیاست هاي مقطعی و کوتاه مدت خود همواره رسیدگی به نیازمندان جامعه را به عنوان یک اصل لازم الرعایه دنبال می کردند. با این وجود حضرت در سیاست عمومی و بلندمدت خود در زمینه تأمین نیازهاي زندگی بر این عقیده بودند که افراد با در اختیار داشتن کار و سرمایه مناسب بتوانند با عزت و کرامت مخارج زندگی خود را تأمین کنند. حضرت براي بهبود عملکرد بازار حقوق معاملات مانند حرمت ربا، حرمت احتکار، پرهیز از قیمت گذاري غیرضرور، آزادي فعالیت هاي اقتصادي، لزوم احترام به قراردادها، حرمت مال مردم، حرمت کم فروشی و... را بیان کردند.

با اجراي این سیاست ها حضرت به دنبال این بود که از تمرکز سرمایه در دست عده اي خاص و محدود جلوگیري کرده و تحقق پیشرفت همراه با عدالت را تسهیل نماید. این سیاست نه تنها به کاهش فقر می انجامد بلکه کاهش تقاضا براي خدمات تأمین اجتماعی را در پی خواهد داشت.

بسيج مشاركت هاي مردمی

مشارکت هاي مردمی که امروزه از آن به عنوان «تکافل عمومی» یاد می شود یکی از پایه هاي اصلی سیاست هاي تأمین اجتماعی پیامبر اکرم(ص) محسوب می شود. اجراي این سیاست از اولین روزهاي دعوت پیامبر(ص) در مکه در دستور کار قرار گرفت. در طول تمامی سال هاي پیش از هجرت و سال هاي آغازین پس از هجرت تا زمان تشریع خمس و زکات، مشارکت هاي مردمی تنها منبع هزینه هاي عمومی مانند تأمین نیازهاي تهیدستان، مخارج جنگ، ساختن اماکن عمومی مانند مسجد، پل، جاده و احداث منابع درآمدزا مانند باغ ها، قنوات، مراکز تجاري و تولیدي و وقف درآمد آن ها براي نیازمندان و سرمایه گذاري در امور فرهنگی مانند تبلیغ اسلام و ارتقاي سطح آموزش عمومی بوده است.

سیاست ایشان در جانب عرضه خدمات تأمین اجتماعی بر افزایش عرضه بود. اگر این سیاست را در کنار سیاست کاهش تقاضاي خدمات از طریق سیاست خوداتکایی و توانمندسازي افراد در نظر بگیریم به این نتیجه می رسیم که ایشان بازار عرضه و تقاضاي خدمات تأمین اجتماعی را به وضعیت تعادل خودکار نزدیک نموده، زمینه نیاز به دخالت دولت را به حداقل میزان خود تقلیل داده اند.

تشريع نهادهاي قانوني تأمين اجتماعی

به لحاظ سیر تاریخی تشریع منابع قانونی تأمین اجتماعی آخرین حلقه اقدامات انجام شده براي استقرار نظام تأمین اجتماعی در صدر اسلام است. اولین منابع قانونی درآمدهاي دولت، انفال، ثروت هاي طبیعی و خمس بود. دومین منبع پرداخت خمس بود و سومین منبع درآمد پرداخت زکات بود.

سازوکار دولت و نهادهاي قانونی بیت المال در صدر اسلام نیز از جهات گوناگون کارکردهاي مهمی در زمینه تأمین اجتماعی داشته است. اولین نکته در این زمینه وجود معافیت هاي مالیاتی بود. نکته دوم این که قاعده کلی در تعیین میزان حقوق کارگزاران دولت تأمین حد کفایت مخارج زندگی آنان بود و نکته سوم جایگاه تأمین نیازهاي معیشتی مردم در ویژگی هاي مصارف بیت المال و منابع قانونی درآمدهاي آن نمایان است.

موارد تحت پوشش الگوي تأمين اجتماعي در صدر اسلام

نظام هاي تأمین اجتماعی معاصر موارد متعددي مانند قطع و یا کمبود درآمد، بیکاري، بیماري، بازنشستگی، از کارافتادگی، بازماندگان را تحت پوشش قرار می دهند. موارد تحت پوشش الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام تحت عناوین ویژه اي که برخی به دلایل تاریخی و یا مبنایی متفاوت از موارد امروزي بوده است، ارائه می گردد.

تأمين نيازهاي متعارف فقيران

در میان موارد تحت پوشش الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام رایج ترین آنها عنوان «فقیر» بوده است. فقیر به کسی اطلاق می شود که به دلایل گوناگون مانند فقدان و یا کمبود درآمد، فوت سرپرست، بیکاري، بیماري، معلولیت، سالمندي و ازکارافتادگی قادر به تأمین مخارج زندگی خود نباشد. رسیدگى به اقشار آسیب پذیر و تأمین نیازمندى هاى آنان اولویت نخست مصرف بیت المال بود.

پرداخت بدهي بدهكاران

پرداخت بدهی کسانی که به دلایلی چون ورشکستگی، تعهد به پرداخت دیه و یا قرض گرفتن براي تأمین معاش از اداي دیون خود ناتوان بودند از جمله موارد پوشش تأمین اجتماعی در صدر اسلام بوده است. در اوایل هجرت که حکومت ایشان با تنگناي مالی شدیدي مواجه بود چنانچه کسی از مسلمانان فوت می کرد براي اقامه نماز ابتدا از وضعیت بدهی او سؤال می کردند. اگر بدهکار بود بر جنازه او نماز نمی خواند مگر آن که کسی پرداخت بدهی او را تضمین نماید. بعدها که درآمدهاي بیت المال توسعه پیدا کرد خودشان پرداخت می کردند.

كمك به در راه ماندگان

در دوران صدر اسلام که حمل و نقل با وسایل ابتدایی انجام می شد، مسافرت میان شهرها با مشکلات فراوانی روبه رو بود. در آن زمان افراد به دلایلی مانند بسته شدن راه و یا ناامنی و یا تمام شدن آذوقه در میانه سفر از ادامه راه باز مانده نیاز به کمک پیدا می کردند. نظام تأمین اجتماعی صدر اسلام چنین مواردي را تحت پوشش قرار می داد.

آزاد كردن بردگان

در صدر اسلام در شبه جزیره عربستان برده دارى رواج داشت. آزادي بردگان به عنوان یکی از موارد مصرف زکات در صدر اسلام مورد تأکید و تحت پوشش تأمین اجتماعی قرار گرفت.»

تأمين سالمندان از كارافتاده

شیوه حمایت اجتماعی و مراقبت از سالمندان در صدر اسلام متفاوت از شیوه هاي امروزي آن بوده است. در الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام قاعده کلی بر این بود که مخارج دوره سالمندي در درجه اول از محل پس اندازهاي دوره جوانی خود فرد و در درجه دوم از محل مسئولیت هاي خانواده وي تأمین گردد. چنانچه فردي از حمایت خانواده محروم می ماند تحت مصادیق عنوان فقیر در می آمد و مسئولیت تأمین زندگی او بر عهده جامعه قرار می گرفت.

رسيدگي به بيماران

در دوران نخستین حاکمیت اسلام دستگاه بهداشت و درمان بسیار ساده بود. پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) علاوه بر این که خود توصیه هاي فراوان و مؤثري براي پیشگیري و درمان بیماري ها داشتند مردم را به مداواي بیماري از طریق پزشکان ترغیب می نمودند. با این حال جمعیت بیماران به شیوه هاي گوناگونی تحت حمایت قرار می گرفتند. برای نمونه اگر بیماري به علت فقر از عهده مخارج درمان خود برنمی آمد به عنوان فقیر مستحق دریافت کمک هاي اجتماعی محسوب می شد.

وضعيت به دست آمده از اجراي الگوي تأمين اجتماعي صدر اسلام

الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام که توسط پیامبر اکرم(ص) پایه ریزي و در طول حیات ایشان بسیاري از خطوط عملی و اجرایی آن ترسیم گردیده بود به تدریج آثار و برکات خود را در جامعه نشان داد. هر چند در آغاز استقرار مسلمانان در مدینه دامنه فقر بسیار گسترده بود ولی دیري نپایید که به برکت برنامه هاي صحیح اقتصادي و تأمین اجتماعی وضعیت همه آنان بهبود یافت به نحوي که در اواخر سال هاي عمر پربرکت پیامبر(ص) همگی مهاجران، مسکن، شغل و وضعیت رفاهی مناسب ی پیدا کردند.

مختصات ساختاري الگوي تأمين اجتماعي صدر اسلام

الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام در مقایسه با الگوهاي تأمین اجتماعی معاصر از ویژگی هاي ساختاري متمایزي برخوردار بوده است. برخی از این ویژگی ها ممکن است جنبه عصري داشته و قابل تعمیم به شرایط متحول اجتماعی و اقتصادي امروز نباشند، اما بی گمان برخی دیگر از آن ها این قابلیت را داشته و بهره گیري از آن ها براي برون رفت از مشکلات موجود مفید است.

جامعه محوري(به جاي دولت محوري)

در الگوي صدر اسلام مسئولیت تأمین اجتماعی به طور همزمان با مشارکت جمعی آحاد جامعه، خانواده ها، برادران ایمانی(تکافل عمومی)، نهادهاي خیریه و دولت در کنار همدیگر به انجام می رسید. از این رو می توان این الگو را الگویی جامعه محور دانست که در آن خدمات تأمین اجتماعی به طور کامل از طریق دولت تولید و توزیع نمی شود.

استحقاق گرايي(به جاي عام گرايي)

الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام در ناحیه درآمدها عمدتاً متکی بر مازاد درآمد عاملان اقتصادي و منابع عمومی دولت بود. در ناحیه هزینه ها نیز موارد پوشش الگو عموماً از افراد مستحقِ کمک تشکیل می گردید. برای نمونه خمس تنها بر کسانی واجب است که داراي درآمدي مازاد بر مخارج متعارف زندگی باشند. مستحقان زکات نیز تنها کسانی هستند که فاقد درآمد کفاف زندگی هستند.

منطقه محوري(به جاي تمركزگرايي)

ساماندهی خدمات تأمین اجتماعی در صدر اسلام در عین حالی که از منظر سیاست گذاري و نظارت کلان از نوعی مدیریت متمرکز بی نصیب نبود، در ناحیه تجهیز و تخصیص منابع عمدتاً مبتنی بر رویکرد منطقه اي و محله اي بود. تأکید بر اولویت حتمی تخصیص زکات مال و زکات فطره هر منطقه اي به نیازمندان همان منطقه ... از نمونه های بارز آن است.

عدم دوگانگي ميان منابع مالياتي و منابع تأمين اجتماعي

الگوهاي کنونی تأمین اجتماعی در تجهیز منابع عمدتاً متکی بر کسورات حق بیمه شاغلان است. در آن ها رابطه قابل توجهی میان منابع و مصارف مالیات ها با منابع و مصارف تأمین اجتماعی وجود ندارد. در الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام چنین دوگانگی وجود ندارد و جهت گیري کلی منابع و مصارف مالیات ها در راستاي تأمین اجتماعی قرار دارد.

تحليل ويژگي هاي كاركردي الگوي تأمين اجتماعي صدر اسلام

براي شناخت بهتر تجربه تأمین اجتماعی در صدر اسلام و استفاده بهینه از نقاط قوت و مزایاي آن در طراحی الگوي مطلوب تأمین اجتماعی براي جوامع امروزي لازم است ویژگی هاي کارکردي این الگو را نیز بررسی نماییم.

تقدم توانمندسازي و خوداتكايي افراد بر وابستگي به كمك ها

با عنایت به آنچه که در سازوکارهاي تأمین اجتماعی صدر اسلام ملاحظه شد، راهکار اصولی تأمین نیازهاي زندگی در این الگو این بود که افراد اولاً، از نظر روحی به عزت و استغناي نفس برسند. ثانیاً، با در اختیار داشتن شغل و درآمد مناسب بدون آن که نیاز به کمک دیگران داشته باشند از عهده تأمین زندگی خود برآیند. ثالثاً، با تحصیل توانایی انفاق بر دیگران زمینه رشد معنوي خود و رفع نیازهاي اجتماعی را فراهم آورند.

فدا نشدن تأمين اجتماعي به پاي اهداف رشد اقتصادي

در وضعیت اولیه جامعه صدر اسلام فقرگسترده افراد در کنار پایین بودن درآمد ملی مسلمانان دو مشکل اساسی جامعه بود که حلّ هر دوي آن ها براي نظام اهمیت داشت. ملاحظه سیاست هاي پیامبر اکرم(ص) نشان می دهد حضرت هیچ گاه این دو هدف را متضاد نمی دانستند و معتقد نبودند که اول باید هدف پیشرفت ملی را دنبال نمود، آن گاه در اثر پدیده «رخنه به پایین» فقرا نیز از مواهب رشد بهره مند خواهند شد.

برخورداري تأمين اجتماعي از كاركرد عدالت بين نسلي

تأمین اجتماعی صدر اسلام درحالی که نسبت به تأمین نیازهاي زندگی نسل حاضر و گسترش عرضی آن به تمام آحاد جامعه حساس بود، منافع نسل هاي بعدي و ابقاي ظرفیت هاي بالقوه براي برخورداري آن ها از مواهب زندگی را نیز عمیقاً مورد توجه قرار می داد. سنت وقف برای دنبال کردن چنین هدفی است.

فراگيري تأمين اجتماعي نسبت به اقليت هاي مذهبي

یکی از خصوصیات برجسته الگوي تأمین اجتماعی صدر اسلام فراگیري آن نسبت به تمامی اقوام و اقلیت هاي مذهبی است که در محدوده تحت پوشش حاکمیت اسلامی زندگی می کردند. برای نمونه کسانی که بر اساس معاهده صلح در پناه حکومت اسلامی زندگی می کردند، چنانچه فقیر بودند از پرداخت مالیات جزیه معاف می شدند و سالمندان از کار افتاده آن ها از بیت المال مسلمانان تأمین می گردیدند.

توانايي تبديل تهديدها به فرصت ها

برنامه هاي تأمین اجتماعی صدر اسلام در شرایطی از اوضاع اجتماعی و سیاسی مطرح گردید که جامعه مسلمانان با انواع تهدیدهاي منافقان، کفار قریش و امپراطوري هاي قدرتمند مواجه بود. با این حال نظام تأمین اجتماعی صدر اسلام اولاً، به دلیل خدمت صادقانه به مردم و جلب رضایت آن ها پشتوانه محکمی براي دفع تهدیدهاي مقابل نظام فراهم ساخته بود و ثانیاً، پایه هاي ایمانی و سازوکار مردمی آن موجب می گردید که در زمان جنگ همه امکانات صرف رفع فقر می شد.

سبك بار بودن و عدم سنگيني بر دوش دولت

نظام تأمین اجتماعی صدر اسلام به دلایل متعددي یک نظام سبک بار و تا حدود زیادي خودجوش بود. زیرا اولاً، ارزش هاي فرهنگی حاکم بر رفتار مسلمانان و سیاست هاي پیامبر(ص) به گونه اي نبود که بر گسترش نیاز و یا احساس نیاز در مردم دامن بزند. ثانیاً، خوداتکایی مردم موجب کاهش تقاضا می گردید. ثالثاً، به دلیل وجود انگیزه هاي ایمانی قوي عرضه چهره به چهره و انفرادي خدمات اجتماعی بسیار بالا بوده است. رابعاً، در موارد نیاز به حمایت، کمک هاي مردمی یکی از پایه هاي اصلی منابع این الگو بود.

انتهای پیام/