19 مؤلفه خانواده سالم از دیدگاه دین
خانواده مناسب‌ترين نظام براي تأمين امنيت و آرامش رواني اعضا، پرورش نسل جديد، اجتماعي كردن و تربيت فرزندان و برآورده ساختن نيازهاي عاطفي افراد است. اما نائل شدن به اين كاركرد مهم، سالم بودن و سلامت خانواده را مي‌طلبد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، نرجس‌السادات حسيني بهشتی دانشجوی کارشناسی ارشد مشاوره خانواده دانشگاه علامه طباطبايي زیر نظر کیومرث فرح بخش استاديار دانشگاه علامه طباطبايي و مریم السادات فاتحی زاده دانشيار دانشگاه اصفهان مقاله «بررسي و مقايسه ميزان به‌كارگيري آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور در خانواده‌هاي سالم و آشفته» را به رشته تحریر در آورده که در ادامه متن آن را ملاحظه می کنید؛
هدف اين مقاله بررسي و مقايسه خانواده‌هاي سالم و آشفته در به‌كارگيري آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور در شهر اصفهان است. در این پژوهش خانواده‌هايي كه تاكنون به دادگاه خانواده مراجعه نكرده، قصد مراجعه هم نداشته و از زندگي خود اظهار رضايت مي‌كردند همچنين خانواده‌هايي كه تاكنون هيچ عضوي از آن ها به زندان نرفته بود به عنوان خانواده سالم تلقي شد و خانواده‌هايي كه در پنج سال اخير به دادگاه خانواده مراجعه كرده و نيز در پنج سال اخير عضوي از آن ها به علت بزهكاري، مواد مخدر، جرايم اقتصادي و... در زندان به سر مي‌برد به‌عنوان خانواده آشفته در نظر گرفته شد.
نمونه اين پژوهش نیز دويست خانواده سالم و دويست خانواده آشفته بوده و به صورت در دسترس انتخاب شده‌اند.
خانواده مناسب‌ترين نظام براي تأمين امنيت و آرامش رواني اعضا، پرورش نسل جديد، اجتماعي كردن و تربيت فرزندان و برآورده ساختن نيازهاي عاطفي افراد است. اما نائل شدن به اين كاركرد مهم، سالم بودن و سلامت خانواده را مي‌طلبد.
ویژگی های خانواده سالم
- در اين خانواده زن و شوهر از نيازهاي هم آگاه بوده و براي ارضاي اين نيازها تلاش مي‌كنند.
- زن و شوهر در اين خانواده يك ديگر را دوست داشته و براي هم ارزش و احترام قائل هستند.
- اعضا در برابر هم حقوق و تكاليفي داشته و براي اداي اين حقوق و احترام به يكديگر تلاش مي‌كنند.
- در اين خانواده هر دو طرف از طريق همدلي، دلجويي و بهره‌گيري از كلمات گرم و مناسب، روحيه يك ديگر را تقويت مي‌كنند.
- به جاي مردسالاري يا زن‌سالاري در اين خانواده حق‌سالاري حاكم است.
- بين اعضاي خانواده به تناسب موقعيت و امكانات، تقسيم كار صورت مي‌گيرد.
- همچنين افراد خانواده ملاحظه و رعايت يكديگر را نموده و قادر به بيان محبت، غم و رنج خود به يكديگر هستند.
- در اين خانواده انضباط لازم وجود دارد؛ انضباطي كه از درون افراد و با آگاهي صورت مي‌گيرد.
- همه افراد خانواده به تناسب موقعيت، شرايط و امكانات خويش، درباره امور خانه اظهار نظر كرده و براي اداره آن، تلاش مي‌كنند.
- بين اعضاي خانواده مشورت صورت مي‌گيرد و هريك از اعضا سعي مي‌كند به سخنان ديگري گوش داده و صحبت‌هاي او را درك كند.
ویژگی های خانواده‌هاي ناسالم يا آشفته
- در اين‌گونه خانواده‌ها الگوي مناسب براي ارتباط و تربيت فرزندان وجود ندارد.
- ارتباط‌ها غيركلامي مبهم و نادرست است.
- مقررات خانوادگي خشك، ناسازگار و هميشگي است.
- آرمان و هدف مشخص و تلاش براي رسيدن به آن وجود ندارد.
- وظايف و نقش‌هاي افراد مشخص نيست.
- همچنين در اين خانواده عدم انعطاف‌پذيري، عدم توانايي در مقابله با بحران‌ها، نبود همكاري، عدم وجود مشورت و بيان افكار، احساسات و نظرات، نبود احترام و رعايت مراتب، نبود محبت، همدلي و دلجويي و نبود تشويق و رواج تنبيه مشاهده مي‌شود.
موضوع خانواده از نگاه اسلام به‌طور كلي در سه محور قابل بحث و بررسي است: 1. تشكيل خانواده، 2. عوامل تحكيم خانواده، 3. عوامل آسيب‌رسان به خانواده. شناخت رهنمودها و آموزه‌هاي مربوط به عوامل تحكيم و عوامل آسيب‌رسان به خانواده نقش مهمي در سلامت آن دارد تا جايي كه در صورت وجود اشكال در مرحله تشكيل خانواده مي‌توان از اين رهنمودها و آموزه‌ها در جهت بهبود و ترميم آن استفاده كرد.
سازگاري اوليه، استمرار روابط مطلوب، انتظارات معقول، مشورت، خوش‌بيني، صبر و... از جمله اين تعاليم است. بر اين اساس طبقه‌بندي و پرداختن به اين رهنمودها و آموزه‌ها در قالب اصول مديريتي حاكم بر روابط و رفتار افراد در خانواده، امري قابل توجه و تأمل به نظر مي‌رسد.
بررسي كانون خانواده از حيث كيفيت و چگونگي روابط ميان‌فردي و ميزان پايداري و استحكام آن ها اهميت ويژه‌اي دارد. دسته‌بندي‌هاي گوناگوني در مورد خانواده با توجه به عملكردهاي متفاوت آن صورت گرفته است كه در نگاه كلي مي‌توان دو دسته خانواده سالم و خانواده ناسالم را بررسي كرد.
خانواده‌هاي سالم
- مرجع قدرت مشروع و قانوني دارند كه در طول زمان ايجاد و حمايت شده است.
- بهره‌مند از نظام مقرراتي پايدار كه به‌طور مستمر به آن عمل شده است.
- سهيم بودن در انجام رفتارهاي تربيتي پايدار و مداوم.
- انجام اقدامات مؤثر و پايدار درباره تربيت فرزند و حفظ ازدواج.
- تعيين اهدافي كه خانواده و هريك از اعضاي آن براي تحقق آنها تلاش مي‌كنند.
- برخورداري از انعطاف‌پذيري و انطباق با شرايط عادي معظلات ناشي از رشد و تكامل و همچنين بحران‌هاي غيرمنتظره.
تحقيقات نشان داده كه خانواده سالم ويژگي‌هاي ديگري نيز دارد كه مهم‌ترين آن ها عبارت است از؛
- خود را وقف خانواده و اعضاي آن مي‌كنند.
- قدر يكديگر را مي‌دانند(از نظر اجتماعي با يكديگر ارتباط دارند.)
- اوقاتي را با يكديگر سپري مي‌كنند.
- الگوي ارتباطي خوبي دارند.
- عقايد مذهبي قوي دارند.
- قادرند به گونه مثبتي با بحران‌ها مقابله كنند.
- اعضاي خود را تشويق و ترغيب مي‌كنند.
- وظايف و نقش‌هاي مشخص دارند.
دين اسلام هم به‌عنوان يك مكتب جامع، آموزه‌هاي فراواني را براي ابعاد مختلف زندگي بشر فراهم نموده است كه بخشي از اين آموزه‌ها به صورت ويژه و دقيق به حوزه خانواده مربوط مي‌شود. آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور مجموعه دستورالعمل‌هايي است در مورد خانواده و چگونگي رفتار اعضاي خانواده با يكديگر در زمينه‌هاي مختلف كه از آيات و احاديث متعددي گرفته شده است. برخي از آنها عبارت‌اند از:
نخست، الگو
از ديدگاه مديريتي وجود الگو رشد، سلامت، سازندگي و چگونگي رفتار اعضاي خانواده را تضمين مي‌كند. از نظر اسلام كامل‌ترين الگوهايي كه راه سعادت را در هر زمينه زندگي براي انسان نشان مي‌دهند، ائمه معصومين(ع) هستند. زوج نمونه اسلام براي الگو‌گيري كه هر دو معصوم هستند، حضرت علي(ع) و حضرت زهرا(ع) معرفي شده‌اند.
دوم، روابط كلامي
نوع گفتار، چگونگي گفتار و مضمون آن و گفت‌وگوي اعضاي خانواده با هم بايد محترمانه باشد، ازجمله اينكه آهنگ صدا بايد ملايم باشد. از نشانه‌هاي احترام در گفت‌وگو اين است كه زن و شوهر يكديگر را به بهترين نامي كه هريك دوست دارند، خطاب كنند. ابراز محبت و دوستي در گفتار به ژرف‌تر شدن روابط عاطفي كمك مي‌كند. صحبت مرد با همسر خود و گفتن اين جمله كه «دوستت دارم» هيچ‌گاه از ذهن زن پاك نمي‌شود.
سوم، روابط غيركلامي
نوع نگاه، حالات چهره و وضعيت بدن هنگام گفت‌وگوي افراد در خانواده. با مردم به‌ويژه خانواده با چهره گشاده و روي باز ديدار كنيد زيرا روي خوش و چهره باز موجب جذب دل‌ها و فزوني محبت مي‌شود. تبسم و لبخند بر چهره در بهبود روابط نيز مؤثر است. نگاه مهربانانه زن و شوهر به يكديگر موجب نشاط آنان مي‌شود.
چهارم، حق شوهر
اموري كه زن بايد درباره آن ها نظر شوهر را جويا شود، اذن بگيرد، محافظت كند، تمكين كند يا محترم شمارد. پيامبر(ص) فرمود «بر زن لازم است از بهترين عطر استفاده كند، زيباترين لباسش را بپوشد، خود را به نيكوترين وجه آرايش دهد و... .» امام كاظم(ع) مي‌فرمايند «جهاد زن، نيكو شوهرداري كردن است.»
پنجم، حق زن
اموري كه انجام آن ها بر مرد واجب است، مثل نفقه، احترام، بخشش و توجه به نيازهاي مختلف زن. تأمين شرايط اقتصادي و برآورده ساختن نيازهاي عاطفي از جمله اموري است كه جزء حقوق زن شمرده شده است. پيامبر(ص) فرمود «همانا بهترين مرد كسي است كه بيشتر از ديگران خيرش به خانواده‌اش برسد.»
ششم، سلسله مراتب
جايگاه افراد در خانواده، جايگاه پدر و مادر، فرزندان از بزرگ‌تر تا كوچك‌تر، چگونگي تعاملات. پيامبر اسلام(ص) فرمود «خدايا به تو پناه مي‌برم از فرزندي كه خدايم باشد.» تعاليم اسلام افزون بر اقتدار والدين به شوهر نيز اقتدار بيشتري مي‌دهد.
هفتم، مرزهاي خانوادگي و صداقت و پاكي
چگونگي تعامل اعضاي خانواده با يك ديگر و قوانين مربوط به آن، راست‌گويي و يكي بودن افراد خانواده با هم و عدم پنهان‌كاري، حفظ دل، چشم، دست و زبان و به‌طور كلي اعضاي بدن از حرام. بايد مسائل مربوط به روابط خصوصي زن و شوهر در محدوده خودشان باقي بماند.
هشتم، حسن خلق و پرهيز از خشونت
نداشتن خشونت، فحاشي، كتك‌زدن، ستمگري و برخورداري از گفتار نيكو، اعمال نيكو، انصاف، عدالت، احسان و احترام. پيامبر(ص) فرمودند «بهترين مردان امت من آن كساني هستند كه به خانواده خود ترحم و نوازش داشته و با خشونت و تكبر با آنها رفتار نكرده و به آنان آزار نرسانند.»
نهم، محبت و صميميت
دوست داشتن، عشق داشتن و بر زبان آوردن و در عمل نشان دادن آن و به‌طور كلي اموري كه باعث افزايش انس و الفت بين اعضاي خانواده مي‌شوند. پيامبر(ص) فرمود «وقتي مرد به همسر خود با محبت مي‌نگرد و او نيز با مهر به شوهرش نظر مي‌كند، خداوند با ديده رحمت به آن ها مي‌نگرد.»
دهم، لذت جويي
درك لذت‌هاي عاطفي از طريق همنشيني، هم‌كلامي، ديدن، شنيدن، گفتن، بوييدن، لمس كردن و هم‌خوابي همسران. امام سجاد(ع) فرمود «هنگامي كه بنده به صورت همسرش و همسرش به صورت او مي‌نگرد، خداوند به هر دوي آن ها نظر رحمت مي‌كند و هنگامي كه دستان يك ديگر را مي‌گيرند، گناهانشان از خلال انگشتانشان فرو مي‌ريزد.»
یازدهم، صبر و مدارا
نگرفتن موضع گيري عجولانه، داشتن تحمل مثبت و ملايمت. امام علي(ع) مي‌فرمايد «سلامت زندگي در مدارا كردن است.»
دوازدهم، عفو، صفح و گذشت
بخشيدن و ناديده گرفتن خطا و چشم‌پوشي از آن توسط اعضاي خانواده. امام علي(ع) فرمود «عذر برادرت را بپذير و اگر عذري نداشت براي او بتراش.»
سیزدهم، استنطاق و مذاكره
بازسازي روابط خانوادگي از طريق نشست‌هاي خانوادگي، هنر گفت‌وگو، به صحبت آوردن و تقويت مهارت شنيدن. پيامبر اكرم(ص) مي‌فرمايد «نشستن مرد نزد زن و فرزندش نزد خداوند محبوب‌تر از اعتكاف او در مسجد من است.»
چهاردم، مديريت اختلاف
پذيرش وجود تفاوت، اختلاف، تضاد، تكثر و چندگونگي در امور و چگونگي برخورد و سامان‌دهي به آن. اگر زني از ناسازگاري يا رويگرداني شوهرش بيمناك باشد بر آن دو گناهي نيست كه بين خود صلح كنند و صلح بهتر است.
پانزدهم، تدبير و برنامه‌ريزي
تقسيم كارها، تقسيم زمان و اختصاص دادن زماني خاص به كاري خاص. تدبير و برنامه‌ريزي سبب اصلاح امور زندگي مي‌شود. پيامبر(ص) فرمود «من از فقر بر امتم نمي‌ترسم ولكن از سوءمديريت و بدبرنامگي برايشان نگرانم.»
شانزدهم، خدمت در خانه
مسئوليت‌پذيري و ارائه خدمات متقابل در خانواده توسط اعضا. پيامبر(ص) دراين‌باره فرمود «خدمت تو به همسرت صدقه است.»
هفدهم، تشكر و سپاس‌گزاري
قدرداني از يكديگر، واكنش مثبت و اهداي انرژي مثبت رواني در برابر خدمات و زحمات يكديگر. امام علي(ع) فرمودند «كم‌سپاسي، بي‌رغبتي به نيكوكاري را در پي دارد.»
هجدهم، سلامت و توسعه اقتصاد
تلاش براي گشايش در زندگي، افزايش رفاه و نعمت از راه حلال. قناعت، دوري از بخل، حرص و اسراف. امام سجاد(ع) فرمود «خداوند از آن كس خشنودتر است كه خانواده خود را بيشتر در رفاه و نعمت قرار دهد.»
نوزدهم، تربيت فرزند
آنچه والدين براي پرورش يك فرزند صالح بايد بدانند و عمل كنند. در روايات مربوط به حقوق فرزند بوسيدن و نوازش فرزند بسيار سفارش شده است. پيامبر(ص) فرمود «هركس فرزندش را ببوسد، حسنه‌اي براي او نوشته مي‌شود و هركس فرزندش را شاد كند خداوند او را روز قيامت شاد مي‌كند.»
اين آموزه‌ها طبق بينش اسلام جهان‌شمول هستند، يعني هرگاه خانواده سالمي وجود داشته باشد بايد اين آموزه‌ها خودبه‌خود رعايت شوند. بارها ديده شده است كه خانواده‌اي با وجود اين كه مذهبي نيستند اما خانواده‌اي سالم بوده و كاركرد بسيار خوبي دارند.
بررسي و تحقيق درباره اين خانواده نشان مي‌دهد كه اين‌گونه خانواده‌ها به صورت ناخودآگاه به رعايت قوانين و اصولي مي‌پردازند كه طبق آموزه‌هاي اسلام است. همچنين گاهي ديده مي‌شود افرادي كه مذهبي‌اند، خانواده‌اي آشفته و ناسالم دارند. در واقع اين‌گونه خانواده‌ها با وجود مذهبي بودن از آموزه‌ها و اصول اسلامي در انجام زندگي خود به‌خصوص زندگي خانوادگي بهره نمي‌برند.
حال سؤال اساسي اين است كه آيا بين خانواده سالم و ناسالم از نظر رعايت اين آموزه‌ها بدون در نظر گرفتن مذهبي بودن يا مذهبي نبودن تفاوت وجود دارد يا خير؟ به عبارت ديگر آيا به كار بردن اين آموزه‌ها توسط خانواده‌ها ـ چه مذهبي و چه غيرمذهبي ـ مي‌تواند در سلامت آن نقش داشته باشد؟
پژوهش‌هاي متعددي در مورد تأثير آموزه‌هاي اسلامي يا سبك زندگي اسلامي در بهبود روابط زوجين، سازگاري، رضايت از زندگي، سلامت روان، صميميت، تعهد و... صورت گرفته كه نتايج مهم و قابل ملاحظه‌اي از تأثير مثبت آموزه‌هاي اسلامي بر هر يك از متغيرهاي ذكر شده را نشان مي‌دهد. اما درباره ميزان به‌كارگيري آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور در خانواده‌هاي سالم و آشفته پژوهشي صورت نگرفته است.
بحث و نتيجه‌گيری
در پژوهش‌هاي مختلفي نشان داده شده كه مي‌توان از آموزه‌ها و برنامه‌هاي مذهبي به بهترين شكل براي پيشگيري از بروز مشكلات زناشويي استفاده كرد. به نظر مي‌رسد يكي از دلايل پذيرش اين فرضيه اين است كه در اين برنامه‌ها و آموزه‌ها يكي از اصولي كه به آن توجه شده اصل توجه افراد به حقوق و مسئوليت‌هاي متقابل آنان در برابر هم و همچنين نقش ايمان به خدا در آرامش زندگي خانوادگي بوده است.
آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور به‌خوبي مي‌تواند برنامه‌اي كامل براي انجام زندگي در تمامي ابعاد آن داشته باشد. آموزه‌هاي اسلامي به‌طور كامل دستورالعمل‌هايي عقيدتي و رفتاري براي خانواده از روابط بين زوجين تا تربيت فرزندان، رفتار با همسايگان و نيز رفتار با ديگر افراد جامعه دارد.
صرف نظر از اين كه خانواده‌اي مذهبي است يا خير رعايت آموزه‌هايي كه در دين مبين اسلام بر آن تأكيد زيادي شده مي‌تواند سبب سلامت و شادابي خانواده‌ها شود و كاركرد مناسب خانواده براي والدين، فرزندان و اجتماع را به ارمغان آورد. پس مي‌توان گفت طبق آيه 85 سوره آل‌عمران آموزه‌هاي اسلام جهان‌شمول بوده و به همه زمان‌ها، مكان‌ها و شرايط تعلق داشته و بايد اين آموزه‌ها را به صورت اصول زندگي درآورده و از آن ها بهره ببريم. اين آموزه‌ها براي تمامي ابعاد زندگي بشر به‌خصوص خانواده برنامه ارائه كرده و رهنمودهاي ارزشمندي دارد.
در مجموع مي‌توان گفت كه در حال حاضر بسياري از مكاتب درماني از آموزه‌هاي مذهبي و مداخله‌هاي مذهبي ـ معنوي استفاده مي‌كنند. آموزش‌ها و درمان‌هاي معنوي در سلامت افراد و خانواده‌ها مؤثر است و معنويت بخش مهمي از زندگي انسان‌ها در فرهنگ ملل و قوميت‌هاي مختلف شمرده شده و تأثير به‌سزايي بر سلامت و بهزيستي افراد و خانواده‌ها دارد.
پيشنهادات
- با توجه به تأثير آموزه‌هاي اسلامي در سالم بودن خانواده‌ها، مراكز مشاوره و راهنمايي و مراكز مشاوره قبل از ازدواج مي‌توانند از آموزش سبك زندگي اسلام‌محور براي راهنمايي جوانان و همسران و عموم مردم در زندگي زناشويي استفاده كنند.
- افزايش پژوهش و كار عملي متخصصان روي اين شيوه آموزشي، به‌منظور افزايش كاربرد اين شيوه در كاهش مشكلات زناشويي و بهبود روابط صميمانه زوجين در جامعه ايراني با توجه به عجين بودن فرهنگ خانواده‌هاي ايراني با مباحث و زمينه‌هاي اسلامي.
- آموزش آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور به خانواده‌هاي زندانيان و بررسي تأثير اين آموزه‌ها روي روابط و عملكرد آن ها.
- آموزش آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور به خانواده‌ها و زوج‌هايي كه به دادگاه خانواده مراجعه مي‌كنند و بررسي تأثير اين آموزه‌ها روي روابط و تصميمات آن ها.
- پيشنهاد مي‌شود تأثير آموزه‌هاي اسلامي خانواده‌محور به صورت اختصاصي‌تر و جزئي‌تر روي هريك از متغيرهاي موجود در خانواده، بررسي شود.
انتهای پیام/