رفتار بشر خالي از انحراف نيست. بنابراين عفو و صفح دستور الهي به مقتضاي روح بشر است. عفو در قرآن در فرازي اخلاقي متبلور مي شود ولي نمي توان آن را جداي از سياست دانست. اخلاق در نگرش قرآن بنیان سياست است و به بيان امام خميني(ره) سياست بدون اخلاق از تأمين مصالح مردمان عاجز است.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، علی باقری دولت آبادی استاديار علوم سياسي دانشگاه ياسوج و محمد باقری دانشجوي دكتري علوم سياسي دانشگاه ياسوج در مقاله «حیات طیبه و شاخص هاي آن در شبکه مفهومی توسعه سیاسی در قرآن» تأکید می کنند: قرآن «تبيان کل شئ» است، از اين رو بيان هيچ نکته اي را درباره حيات انسان فروگذار نکرده است اما شاخصه اي توسعه سياسي به مثابه دال مرکزي حيات طيبه قرآنی همچنان مبهم باقي مانده است. موضوعي که تاکنون در چارچوب يک مدل مفهومي به دقت بررسي نشده است.

نویسندگان در ادامه شاخص هاي توسعه سیاسی در قرآن را این گونه شرح می دهند؛

نخست، عقلانیت

شاخصه بنيادين توسعه محسوب مي شود. عقلانيت از چشم اندازي اسلامي به دو دليل در ميدان مفهومي توسعه اهميت دارد؛ نخست، شريعت خاستگاه وحياني دارد ولي از مردم مي خواهد درباره حقيقت شريعت و دستورات جامع نگر آن که ريزترين مسائل شخصي تا کلانترين موضوعات سياسي را فروگذار نکرده است، بينديشند. دوم، قرآن با تأکيد و تصريح بر جايگاه برجسته عقل انسان و جامعه انساني را در هر وضعيتي از عقل بي نياز نمي داند. عقل در قرآن کريم به معناي ابزار تشخيص حق و راه درست است که اگر انسان بدان ملتزم شود، نجات مي يابد. از سوي ديگر نظريه پرداز براي سازگارنمودن انسان با محيط اجتماعي اش اصول و مبادي عقلي وضع مي کند و با تغيير محيط و پيدايش شرايط جديد اصول ديگري متناسب با شرايط جديد تعيين مي کند از اين رو قرآن جمود و تصلب انعطاف ناپذير به منصوصات تاريخ مند را نمي پذيرد. خاصه اين که در نگرش شيعي عقل از منابع اجتهاد محسوب مي شود.

دوم، مشروعیت سیاسی

مشروعيت سياسي از شاخصه هاي بنيادين توسعه سياسي دانسته شده است. مشروعيت سياسي ويژگي پذيرفته شدني بودن رويه هاي وضع و اجراي قانون هر رژيم براي اتباع آن است. موضوع مشروعيت با رضايت در امور سياسي ارتباط دارد و مسئله آن شرايط احراز صلاحيت و استحقاق قانوني متوليان امر حکومت است. بنابراين اصالت در تقنين و صحت در اجراي قانون دلالت بر مشروعيت سياسي دارد. اگر نظام سياسي نتواند حقانيت خود را براساس اصيل ترين موازين قانوني و مشروع اثبات کند نظام سياسي توسعه يافته محسوب نمي شود از این رو در قرآن بحث مشروعيت نظام سياسي در دو مقوله قانون و رهبري مطرح مي شود.

از ديدگاه قرآن نظام سياسي اسلام نظامي قانونمند است. اين نخستين معيار توسعه سياسي با نگرش اسلامي است. در واقع نظر به ضرورت تنصيص انتصاب رهبر سياسي در قرآن چه در مقام نبي و چه در مقام امام بر عبور قرآن از معيارها و موازين سياسي پيشين دلالت دارد. مردم صدر اسلام به سبب شبهات گوناگون آن قدر رشد سياسي نيافته بودند که رهبر و امام واقعيشان را خود تعيين کنند از اين رو مسئله تنصيص ضروري بود.

سوم، مشارکت سیاسی

مشارکت سياسي از مباحثي است که با بحث توسعه سياسي گره خورده است به گونه اي که بيشتر متفکران پارامتر اصلي توسعه سياسي را مشارکت سياسي مي دانند. مشارکت سياسي بر مساعي سازمان يافته شهروندان براي انتخاب رهبرانشان، شرکت مؤثر در فعاليت ها و امور اجتماعي و سياسي و أثرگذاري بر صورت بندي و هدايت دولت دلالت دارد. در قرآن مشارکت سياسي صرف نظر از تشابهات و تقارن مفهومي با دلالت هاي مشارکتي در گفتمان مدرن به زبان خود و در ميدان مفهومي مربوطه در دل همين کتاب مطرح مي شود.

مشارکت سیاسي در قرآن بر چهار رکن استوار است؛ آزادي عقيده، مشورت و مفاهمه، بيعت و نظارت مردمي.

آزادي عقیده: انديشمندان ميان آزادي انديشه و آزادي عقيده تفکيک قائل شده اند. مطهري انديشه را استعداد انساني بشر مي داند که در مسائل مي انديشد و شکوفايي اش در گرو آزادي آن است. عقيده از ديدگاه وي وضعيت بسته و منعقد شده فکر است که بر اين اساس هر عقيده اي از تفکر صحيح و درست ناشي نمي شود.

تفاسير درباره آزادي عقيده در قرآن دو ديدگاه اثباتي و نفي گرايانه را مطرح مي کنند. در ديدگاه اثباتي باور و عقيده امري است دروني و قلبي بر آيند محبت، استدلال و اقناع از اين زاويه ساحت دين حق منزه تر از آن است که راضي شود عقيده اي را بر مردم تحميل کند. براساس اين ديدگاه آيات مربوط به تشريع جهاد حرکتي است براي فراهم کردن مقدمات آزادي عقيده.

مشورت و مفاهمه: شورا و مشورت واژگاني قرآني اند که دو بار به صراحت در وجه سياسي اجتماعي به کار رفته اند. يک بار در اوصاف مؤمنان و در مقام فرهنگ سازي مشورت و ديگري ميان آيات مدني که ضرورت مراجعه پيامبر(ص) در مقام رهبر جامعه مسلمانان به شورا و نظر اصحابش را گوشزد مي کند. دعوت به مشورت در قرآن به اين آيات محدود نمي شود سيره مشورت خواهي بلقيس از نکات شگفت قرآن درباره مشارکت سياسي است.

همچنين اهتمام به شورا و مشورت در سنت مؤکد است. پيامبر اکرم(ص) ابتنا امور بر شورا را از شروط زندگي خوب مي داند. بر اين اساس مي توان استنتاج کرد كه قرآن و فرهنگ قرآني با نظام تک قطبي، خودرأيي و فردمحوري مخالف است و بر مشارکت سياسي اقشار مختلف تأکيد دارد. البته در سياست قرآن مشورت به معناي ورود به عرصه عمومي است. هدف از گفت وگو چه با موافق و چه با مخالف دستيابي به حقيقت و اصلاح عقيده مي باشد، از اين رو قرآن هرگونه بحث و جدال ستيزه جويانه را نفي کرده است.

رعايت عدل و انصاف از ديگر وجوه فضاي مفاهمه و گفت وگو در قرآن است. در قرآن افزون بر رعايت عدل و انصاف در قبال اهل کتاب در مواردي خاص مشرکان را نيز در صورت رعايت شروطي خاص مستحق مراعات مي داند.

بیعت: به معناي تعهد مردم بر اطاعت از رهبرشان از واژگان سياسي قرآن است. اين واژه بدين سبب با مشاركت سياسي مرتبط است که از سويي مبين حق انتخاب مردم است و از سوي ديگر شرايط اصيل انتخاب شونده در اين مکانيسم معين شده است. به تصريح قرآن طرف بيعت مؤمنان رسول خدا(ص) مي باشد.

شرط اصلي بيعت شونده در قرائت شيعي نصب و پذيرفته شدن از سوي خدا در مرحله کسب مشروعيت فردي است و به لحاظ سلبي بيعت با فاسق و ظالم تحريم شده است. نظريه مشروعيت مردمي ولايت امر در غياب معصوم(ع) در ميان علماي شيعه جايگاهي مهم يافت تا جايي كه در جريان انقلاب مشروطه سه مرجع معروف شيعه طي بيانيه اي انتخاب حکومت توسط جمهور مردم در عصر غيبت معصوم(ع) را از ضروريات مذهب دانستند. اما ديدگاه هاي متأخر شيعي در صورت متکاملش يعني اصل ولايت فقيه در عصر غيبت معصوم(ع) در منظومه فکري علماي بزرگي مانند امام خميني(ره) و شهيد مطهري متبلور شد.

چهارم، نظارت سیاسی

نظارت بر قدرت از مؤلفه هاي توسعه سياسي در نگرش قرآن به حقيقت وجودي انسان ريشه دارد. از اين ديدگاه فطرت انسان توانايي گرايش به سمت طغيان را دارد و در صورت کنترل نداشتن استيلاي انساني طغيانگر مانند فرعون را در پي خواهد داشت. قرآن با اعتراف به حقيقت وجودي انسان سياستي احسن که به قدرت سياسي را کنترل مي کند ترسيم نموده است، سياستي که از ابزار وجودي حيات طيبه است.

نظارت در قرآن در دو بُعد دروني و بيروني مطرح مي شود. وجه دروني نظارت در قرآن با تهذيب نفس، ترس از عذاب الهي و لزوم گردن نهادن به دستورهاي خداوند حاصل مي شود. عوامل بيروني نظارت در قرآن كه با نظارت سياسي نيز مرتبط است در چارچوب قوانين شرع و تکاليف الهي مطرح مي شوند. قرآن از مؤمنان مي خواهد به سرنوشت يک ديگر حساس باشند. امر به معروف، نهي از منکر، نصح و خيرخواهي ائمه مسلمانان از مصاديق اين مشارکت در قرآن است.

اهميت فريضه امر به معروف و نهي از منکر نیز به کرات در روايات حضرت رسول(ص) و ائمه معصومان(ع) گوشزد شده است. البته فريضه نصيحت ائمه مسلمانان از جانب مردم به صراحت در قرآن نیامده، ولي ريشه اي قرآني دارد. در قرآن پيامبران الهي ناصحان امت هايشان اند. حتی قرآن هيچ گونه عذري را در قبال کم توجهي يا بي توجهي به فرائض امر به معروف و نهي از منکر و نصح ائمه مسلمانان نمي پذيرد.

پنجم، مهرورزي

مهرورزي معادل واژه حب به معناي دوست داشتن و عشق ورزيدن است. اين شاخص در هيچ يک از ديدگاه هاي غربي عنصري از عناصر توسعه سياسي محسوب نمي شود ولي اساس بسياري از مؤلفه هاي توسعه سياسي است. ظرفيت مندي نظام سياسي ايجاد حس وفاداري به آن و مشارکت فعال توده ها به توسعه مهرورزي در جامعه بستگي دارد. در نگرش قرآن مهرورزي نه فقط از نشانه هاي اين ميدان معنايي محسوب مي شود بلکه عصاره و حقيقت آن است.

در قرآن مهرورزي حقيقتي حاکم بر روابط متقابل رهبران و مردم است. به تصريح قرآن اگر مؤمنان به خدا محبت دارند بايد رسولش را اطاعت کنند. در قرآن کريم مهرورزي در ميدان معناي توسعه سياسي متشکل از سه مفهوم گشاده رويي، تواضع، عفو و گذشت است.

گشاده رویی: گشاده رويي نوعي رفتار استراتژيک با مشکلات است که از سويي مبين برخورد رأفت آميز مي باشد و از سوي ديگر در بطن خود اميد و اجتناب از يأس و استيصال را دارد. از اين رو سياستي که رو به سوي رشد و احياي حيات طيبه دارد بدون سينه هايي مالامال از محبت و قلب هاي پر از رحمت و چهره هايي گشاده غيرممکن است.

تواضع: تواضع از مؤلفه هاي مهرورزي است که در سياست قرآن نمودي برجسته دارد. برخوردهاي متواضعانه در فضاي سياست تسهيل حصول اهداف با کمترين نارضايتي را در پي دارد. تحقق تواضع در ساحت سياست به تصريح حضرت رسول(ص) موجب رفع ستم در جامعه مي شود.

عفو و بخشش: رفتار بشر خالي از انحراف نيست. بنابراين عفو و صفح دستور الهي به مقتضاي روح بشر است. عفو در قرآن در فرازي اخلاقي متبلور مي شود ولي نمي توان آن را جداي از سياست دانست. اخلاق در نگرش قرآن بنیان سياست است و به بيان امام خميني(ره) سياست بدون اخلاق از تأمين مصالح مردمان عاجز است.

نتیجه گیری

با وجود گذشت حدود چهار دهه از انقلاب شکوهمند اسلامي کوششي پيگير در راستاي کشف الگوي سياسي اسلامي در مبحث توسعه سياسي صورت نپذيرفته است در حالي که انقلاب در برابر نظامي سلطنتي شکل گرفت و نظام سياسي مبتني بر تلفيق جمهوريت و اسلام را بنيان نهاد. از اين ديدگاه باز انديشي در مفاهيم سياسي براساس رويکردي مبتني بر قرآن اجتناب ناپذير مي نمايد.

توسعه سياسي در قرآن در شبکه اي مفهومي موضوعيت مي يابد، ميداني معنايي که نشانه هاي رحماني توسعه سياسي در ترابط و تعامل پيرامون محور رشد و کمال انسان مقوم و مفصل بندي مي شوند. در اين شبکه انسان و جامعه انساني از مضايق و محدوديت هاي حيات نفساني در پرتو سياستي الهي وارد نوعي از حيات به نام حيات طيبه مي شوند، حياتي که سياست هم مهتدا به آن است و هم جزئي از آن از اين رو توسعه سياسي در قرآن يعني رشد، تعالي و تكامل نظام سياسي در جهت حصول حيات طيبه.

انتهای پیام/