از عاشورا تا اربعین؛ از انقلاب تا تمدن
مهم‌ترین جلوه همایش عظیم اربعین بروز ناب‌ترین تمایلات انسانی است که به‌خوبی می‌تواند پایه اساسی شکل‌گیری تمدن اسلامی گردد.
به گزارش پایگاه خبری - تحلیلی مفتاح_اندیشه؛ اربعین را از یک نگاه می توان امتداد دهنده عاشورا دانست. امتدادی که سیری معنادار به سوی ایجاد یک زندگی جدید بر مبنای ارزش های الهی به ذهن متبادر می کند و می تواند به تحقق آرمان تمدن اسلامی و جامعه مهدوی بنجامد. برای بررسی ابعاد گوناگون «نگاه تمدنی به عاشورا و اربعین» گفت و گویی با حجت الاسلام و المسلمین مصطفی جمالی، عضو هیأت علمی فرهنگستان علوم اسلامی قم صورت گرفته است که در ادامه می خوانید.
لطفاً نگاه‌تان را به مفهوم تمدن بیان بفرمایید. اساساً تمدن چه ارکانی دارد که قیام عاشورا و در امتدادش، اربعین، می‌تواند در آن تصرف کند؟
تمدن هم یک جـنبه سـخت و هـم یک جنبه نرم دارد که فرهنگ به‌عنوان جنبه نـرم یک تـمدن، زیربنای ساخت یک تمدن است و بعد عقلانیت یک تمدن-که اساس یک تمدن است-بازگشت به بـعد فـرهنگی آن می‌کند. البته تمدن تنها بـه این جـنبه نباید خـلاصه شـود بـلکه جنبه‌های سخت تمدن همچون ساختارها، مـحصولات و... هـم مطرح است.
شـاید بتوان با نظری دقیق سه رکن اصلی یک تـمدن را «نـظام گـرایش، نـظام انـدیشه و فـرهنگ، سبک زندگی و نظام محصولات» دانست که در ارتباط با یکدیگر هویت تمدنی خاصی را شکل می‌دهند. برخلاف بسیاری از دیدگاه‌ها که فرهنگ را روح و پایه اصلی تمدن مطرح می‌کنند، با نظر دقیق می‌توان گـفت که اگرچه فرهنگ پایه و اساس شکل‌گیری عینیت‌های تمدنی است و تمامی الگوها، مدل‌ها، ساختارها و دانش‌ها و علوم بستر شکل‌گیری محصولات «سیاسی، فرهنگی و اقتصادی» را در سطوح مختلف فراهم می‌آورند اما فرهنگ خود در بستر نـظام گرایش‌ها، تمایلات، عاطفه‌ها و اخلاق اجتماعی شکل می‌گیرد و ظهور و بروز آن در سبک زندگی و محصولات تمدنی است.
در زیارت اربعین و آیین پیاده‌روی آن، کدام ویژگی‌ها به نظام گرایش‌های تمدنی ارجاع دارد؟
مهم‌ترین جلوه همایش عظیم اربعین بروز ناب‌ترین تمایلات انسانی است کـه به‌خوبی می‌تواند پایه اساسی شـکل‌گیری تـمدن اسـلامی گردد. محبت بـه دیـگران، از سر عشق به انـسان‌های دیـگر احترام گذاشتن، تواضع و خلوص بالای انسانی و میل به از خود و مال خود گذشتن در راه اعتلای مـکتب و پیـام عاشورا و... همه این‌ها نشان از شکل‌گیری زیـباشناسی الهـی و نظام تـمایلات نـاب انـسانی برمدار حب بـه خدا و اولیای الهی دارد که تفاوت جوهری با نظام تمایلات دنیای مدرن برمدار حب بـه دنـیا و خودپرستی است. در تبیین این معنا ابـتدا بـاید تـوجه داشـت کـه تغییر تمایلات اجـتماعی خـاستگاه اولیه شکل‌گیری هر تمدنی است و این ادعا با مطالعه تاریخی به‌خوبی قابل‌اثبات است چراکه نـقطه عـزیمت تـحول تمدنی، تغییر در تمایلات، عاطفه‌ها و زیباشناسی اجتماعی است و بـه تـعبیر مـاکس و بـر این اخـلاق اجتماعی است که پایه شکل‌گیری یک تمدن می‌گردد.
به‌خوبی می‌توان بـه تـأثیر عظیم حادثه عاشورا و حلقه‌های متصل به آن در شکل‌گیری دولت کریمه و مُلک عظیم مهدوی در بستر تاریخ و تمدن اسلامی در مقاطع تاریخی توجه نمود. سر این مطلب در درایت و بصیرت بـالای نـبی اکرم(ص) و سیدالشهدا(ع) اسـت که با شکل‌دهی بزرگ‌ترین بلاء و ابتلا، بزرگ‌ترین مصیبت و حادثه جان‌سوز، عاطفه جامعه شیعه را هدف قرار داده و حرارتی در آن جـامعه (و حتی تمامی انسان‌های آزاده) ایجاد کردند که با این حرارت دائمی عاطفه و تمایلات جـامعه شـیعه مـدام در قلیان و جوشش است. «ان للحسین حراره فی قلوب لا تبرد ابداً». در این راهپیمایی رنگ، نژاد، ملّیت و قبیله همه رنگ می‌بازد و بر پایه شعار «حـب الحسین یجمعنا» جامعه مـؤمنینی شـکل می‌گیرد که در آن ایثار و مهربانی در عالی‌ترین شکل آن بروز پیدا می‌کند.
چگونه این پدیده‌ها و گرایش‌ها می‌تواند در ساخت تمدن وارد شود؟ علومی مثل جامعه‌شناسی چه نقشی دارد؟
اینجا می‌توانیم به نقش دیگر اربعین در شکل‌گیری اندیشه و دانش‌های تمدنی اشاره کنیم. تولید علوم اسـلامی کـارآمد تنها با حرکت نظری و فکری تحقق پیدا نمی‌کند بلکه این حوادث اجتماعی و عینی است که هم جهت‌گیری‌های علمی و هم ظرفیت و سرعت رشد علمی را رقم می‌زنند. با تـوجه بـه هـمین نکته به‌خوبی می‌توان به عظمت کار معمار کبیر انقلاب اسلامی پی برد. امام راحل برخلاف نظر برخی از علما ـ که مـعتقد بـودند ابـتدا باید مباحث نظری حکومت را تمام و طرح جامع نـظام اسـلامی را طراحی کرد سپس به تأسیس حکومت بپردازیم ـ ابتدا به دنبال تشکیل حکومت اسلامی بودند و معتقد بودند در سایه اقامه نـظام اسـلامی مـی‌توان به جامعه‌پردازی و تولید علوم اسلامی پرداخت. توجه به ایـن نکته راهپیمایی عظیم اربعین با جلوه‌های ناب آن به‌خوبی می‌تواند محمل نظریه‌پردازی جدیدی برای نیل به تمدن اسـلامی قـرار گـیرد. از یک منظر می‌توان زیست مؤمنانه در این ایام محدود را جلوه‌ای از جامعه آرمـانی مـهدوی دانست که لازم است به‌خوبی زوایای آن مدنظر نخبگان فرهنگی و اندیشمندان جهان اسلام قرار گیرد. بـه نـظر نـگارنده حضور اساتید حوزه و دانشگاه و پژوهشگران و نظریه‌پردازان حوزه علم و دانش مخصوصاً پژوهشگران حـوزه عـلوم انـسانی در همایش عظیم اربعین ضرورت دارد چراکه بسیاری از معادلات و اندیشه‌های علوم موجود -که عمدتاً عـلوم سـکولار غـربی می‌باشند-عاجز از تحلیل بسیاری از روابط انسانی شکل گرفته در این زیست مؤمنانه هستند. اگر انـقلاب اسلامی تمامی تحلیلگران حـوزه جـامعه‌شناسی را با بن بست تحلیل روبـه‌رو کـرد و عاجز از تطبیق این انقلاب عظیم با تئوری‌های رایج در باب انقلاب‌های اجتماعی شدند، راهـپیمایی عـظیم اربعین هم نمونه‌ای مهم در لزوم تـغییر نـگرش جامعه‌شناسان در بـاب تـحلیل جامعه و مؤلفه‌های اجتماعی هـمچون هـمبستگی اجتماعی، مشارکت اجتماعی و اعتماد اجتماعی است.
فرمودید یکی از ارکان تمدن سبک زندگی و نظام محصولات است. درباره تأثیر اربعین و عاشورا در این زمینه توضیح بفرمایید.
اربعین در فضای دنـیای مـدرن امروز فرصتی برای انـسان فـراهم می‌آورد که مواجهه با تجربه دیگری از سبک زندگی داشته باشد. شادابی و نشاط بالای معنوی، دستگیری از دیگران، محبت و عـشق بـه همدیگر، رنگ باختن همه رنگ‌های نژادی و قومی، عشق به دیگران، پاکدامنی و از همه بالاتر یاد خدا و غرق شدن در موج معنوی همه این‌ها خبر از امکان شکل‌گیری سبک زندگی جدیدی در دنیای پر رنگ و لعـاب و خـالی از هرگونه معنویت و آرامش است. شاید بتوان بالاترین جلوه سبک زندگی مؤمنانه را در این همایش عظیم، بروز بالاترین حد ایـثاری باشد که از طرف میزبانان این همایش مردمی در عصر استکبارهای فردی و اجـتماعی دنـیای امـروز به نمایش گذاشته می‌شود. اینکه در وصف مؤمنان از انصار در قرآن آمده است که «وَ یؤْثِرُونَ عَلی اَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بـِهِمْ خـَصاصَةٌ؛ (حشر،9) دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خود، فقیر و نیازمند باشند یـا در جـای دیگـر ایثار مالی خاندان پیامبر؟ص؟را چنین می‌ستاید: «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتیماً وَ اَسیراً؛ (انسان، 8) در راهپیمایی اربعین، سنّی‌ها و حتی مسیحیان، ایزدی‌ها، زرتشتی‌ها و... نیز هم به‌عنوان زائر و هـم بـه‌عنوان خادم تماشاگر این بزرگ‌ترین صحنه ایثار هستند و مهم‌ترین تحفه آن‌ها از این سفر فرهنگ ایثار است فرهنگی که براساس آن می‌توان جهانی زیبا بنا نهاد.
برای حفظ و بالندگی این آیین چه راه‌هایی وجود دارد و وظیفه ما در برابر این همایش بزرگ تا رسیدن به تمدن اسلامی چیست؟
- در گام نخست لازم است یک ستاد فعال همراه با یک اتاق فکر قوی متشکل از نخبگان فکری تشکیل گردد که دائمـاً پیـرامون ابـعاد تمدنی این حادثه تحقیق و رصـد مـیدانی صـورت گیرد تا از تمام ظرفیت‌های این حادثه استفاده بهینه در جهت تحقق تمدن نوین اسلامی صورت بگیرد.
- این راهپیمایی تنها نباید رنگ شـیعی بـه خـود بگیرد و بلکه باید به‌عنوان نماد همبستگی جـهان اسـلام و صحنه نمایش اتحاد جهان اسلام در مقابل استکبار جهانی گردد و لذا لازم است از هرگونه زمینه اختلاف‌برانگیز در این راهپیمایی عظیم پرهیز شـود.
- ایـن راهـپیمایی ظرفیت ساخت سبک زندگی اسلامی را داراست و می‌تواند تجربه زیست در یـک فضای قدسی عاری از هرگونه تمایزات صنفی، طبقه‌ای، نژادی، قومی، مذهبی و زبانی را برای انسان‌ها ایجاد کند لذا باید در سالم نگه‌داشتن ایـن فضا مراقبت کامل داشت و سادگی آن حفظ گردد.
- توجه تام به مـحوریت عـزاداری در راهپیمایی در کنار برائت تام از مستکبران جهانی و ایجاد فرهنگ مبارزه
- رساندن پیام اربعین و این راهپیمایی عظیم نیازمند کارهای هنری (اعم از فـیلم و مـسند و سریال و...) و رسانه فعال در این زمینه است.
- نمادهای این حرکت عظیم از لحـاظ سـاخت و قالب به‌خوبی می‌تواند تجربه سبک زندگی جامعه آخرالزمانی را ایجاد کند. لذا لازم است از ایـن حـادثه در تـقویت اندیشه مهدویت و ایجاد روح انتظار و آماده‌سازی جامعه مؤمنین برای ظهور منجی کمال استفاده را نمود.