کرسی علمی - ترویجی «مهندسی حجاب در عصر پیامبر(ص)» هفته گذشته با ارائه حجت‌الاسلام سید محمدحسن جواهری عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این پژوهشگاه برگزار شد.

جواهری ابتدا با تأکید بر اینکه حجاب را می‌توان از ابعاد مختلف بررسی کرد، گفت: بُعد قرآنی بستر و سنجه داده‌های ابعاد دیگر را به ما می‌دهد. ما طبق باور شیعی باید روایات را هم بر قرآن عرضه کنیم. بنابراین باید آیات مربوط به حجاب را بشناسیم. البته شبهاتی هم با روایات برطرف می‌شود که در واقع سنت مکمل و در خدمت قرآن است.

وی درباره حجاب در عصر جاهلی گفت: حجاب برتر و کامل در این عصر، برای طبقه بالای جامعه و زنان ثروتمند و زنان امرا و رؤسای قبایل بود. حتی با نقاب حضور پیدا می‌کردند. البته به صورت تجملی و آراسته. ما داده‌هایی داریم که این را اثبات می‌کند. برای مثال یکی از شعرای جاهلی، یکی از قبایل را تقبیح می‌کند که شما زنان‌تان از ترس اسارت در جنگ، خمار از چهره برمی‌دارند و خودشان را مثل کنیزان و افراد عادی می‌کنند که فرار کنند.

جواهری یکی از نمونه‌های جنگ در دوران جاهلی را بر سر پوشش بانوان یک قبیله مثال زد و گفت: منابع نشان می‌دهد که طبقه خاص معمولاً حجاب داشتند. زنان دون‌پایه را نمی‌گذاشتند به آن شکل دربیایند. مثلاً کسانی که نمی‌توانستند لباس مخصوص طواف را بخرند، مردان‌شان روزها و زنان‌شان شب‌ها طواف می‌کردند. البته ممکن است استثنائاتی وجود داشته باشد اما عریان بودن به‌شدت کم بوده است.

وی تأکید کرد که در ابتدای ظهور اسلام در مکه تا سیزده سال آیه‌ای درباره حجاب نازل نشد. در مدینه هم چند سال اول نازل نشد تا سال حدود پنجم هجری. اولین آیه حجاب این زمان نازل شد. زنان پیغمبر اجمالاً در حد حجاب ابتدایی را داشتند لذا مخاطب آیات حجاب ابتدایی نبودند. اما در حجاب کامل مخاطب قرار گرفتند. در حجاب ابتدایی دستور آمد دستارهایی که خانم‌ها بر سر می‌بستند، بیاورند روی سینه که پوشانده شود: وَلْیضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَی جُیوبِهِنَّ. در انتهای همین آیه تذکر می‌دهد که پای خود را طوری زمین نکوبند که زینت‌های پنهان آن‌ها دانسته شود.

وی افزود: این سؤال مطرح می‌شود که از چه کسی بپوشیم؟ در همین آیه محارم دانه دانه ذکر می‌شود. استثنائی هم می‌گذارد که نوعی ارفاق در حجاب ابتدایی است. بعد که حجاب کامل می‌آید از دیدگاه من این استثناها هم مورد بحث قرار می‌گیرد آیا هنوز معتبر هست یا نه. وقتی اصلی بالاتر می‌آید دیگر نمی‌توانیم به قید قبلی استناد کنیم.

وی در تحلیل سیر تاریخی حجاب عصر پیامبر(ص) گفت: ماه‌ها یا هفته‌ها گذشت که آیه 60 سوره نور نازل شد. این آیه خانم‌هایی را استثنا می‌کند، خانم‌هایی که قابلیت ازدواج ندارند. از کار افتادگان از زنان. می‌گوید مثلاً زنی 80 ساله می‌تواند حجاب نداشته باشد به شرطی که تبرج به زینت نکند. بعد از این دیگر آیه نیامد تا دو، سه سال. جنگ احزاب رخ داد و بعد زمینه مناسب برای آمدن آیه حجاب کامل فراهم شد.

جواهری با بیان این موضوع که بعد از جنگ احزاب اسلام خیلی قدرتمند شد، گفت: از آن به بعد حجاب کامل می‌آید و فراگیر می‌شود. خداوند جایگاه زنان پیامبر را بسیار بالا برد. جایگاهی در حد مادران امت. فرمود شما مثل بقیه خانم‌ها نیستید اگر تقوا پیشه کنید. شما جایگاه‌تان بالاتر است. آیه‌ای که در آن حجاب کامل آمده آیه 59 سوره احزاب بود. دستور می‌دهد که اگر خواستید از زنان پیامبر چیزی بگیرید از پس پرده بگیرید.

وی ادامه داد: بعد از این جریان زمانی که روی این قصه خیلی کار شد، آیه حجاب کامل نازل می‌شود. نزول آیه به‌صورت ویژه است. خداوند می‌فرماید: یا أَیهَا النَّبِی قُلْ لِأَزْوَاجِک وَبَنَاتِک وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یدْنِینَ عَلَیهِنَّ مِنْ جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِک أَدْنَی أَنْ یعْرَفْنَ فَلَا یؤْذَینَ  وَکانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا. اگر در این آیه دقت کنیم می‌فرماید ابتدا از خانواده خودت شروع کن. نوعی اسوه‌سازی می‌کند. زنان پیامبر تا این زمان حریم داشتند. آیه‌ای که می‌گوید در خانه‌هایتان بمانید مگر در مواقع ضروری، قبل از این نازل شده بود. دختران پیامبر هم جایگاه کمی نداشتند. بعد هم زنان مؤمنین را ذکر می‌کند و به این ترتیب همه را فرامی‌گیرد. مخاطب قرار گرفتن زنان پیامبر نشان می‌دهد «جلباب» چیزی فراتر از آن است که برخی برداشت کردند. چیزی که زنان پیامبر هم باید رعایت کنند.

جواهری درباره «جلباب» توضیح داد: شیخ طوسی دو قول درباره جلباب نقل می‌کند. در یک قول از ابن عباس و مجاهد؛ می‌گوید جلباب آن است که سر و صورت را بپوشاند. در قول دیگری از حسن بصری نقل می‌کند که جلباب آن ملافه‌مانندی است که زن بر خود می‌گیرد و به جلوی صورت نزدیک می‌کند. علامه هم همین را آورده است. ما باید با قرائن کاربرد را بشناسیم و از معناشناسی عبور کنیم. یدْنِینَ معمولاً با «علی» به کار نمی‌رود. این نشان می‌دهد که تضمینی در کار است. معنایش این است که هم وِل نکنند و به خودشان هم نچسبانند. آن‌چیزی که شیخ طوسی گفته بود درست است، چیزی شبیه چادر. یعنی مانتوی چسبان بی‌فایده است.

وی افزود: خداوند در این آیه می‌فرماید این بهتر است برایشان که شناخته شوند که این خانم مؤمنه است و آزار نبیند و این به زنان پیامبر اختصاص ندارد. چون زنان پیامبر شناخته شده بودند و نیازی به شناخته شدن نداشتند و میان آن‌ها و مردم حریم بوده است. بنابراین آیه حکمت ویژه‌ای دارد که افراد بیشتری را دربرمی‌گیرد. الان کسی نمی‌تواند بگوید اگر الان خانمی حجاب نداشت آزار نمی‌بیند، لذا نیازی به حجاب نیست. چون این حکم شامل زنان پیامبر هم می‌شود.

جواهری گفت: این حکم نشان می‌دهد که نیاز به توجه ویژه حکومت اسلامی داشته است. این باید خوب جا می‌افتاد. وقتی زنان پیامبر هم خطاب می‌شوند یعنی جامعه به این سمت می‌رود. در این آیه کنیزها استثنا شده‌اند و صحبتی از آن‌ها نیست. تلقی من این است که دلیل موضوع تهییج نشدن جامعه است. اتفاقاً پیغمبر از این شرایط بهترین استفاده را کرد. پیغمبر بدون اینکه چماق دست بگیرد، حتی زنانی را که باور نداشتند به سمت حفظ حجاب سوق داد. به تعبیر دیگر درها باز شد و خانم‌هایی که در شأن خودشان نمی‌دیدند که حجاب کامل داشته باشند، خودشان را هم‌پایه زنان پیغمبر و زنان اشراف قرار دهند. تأخیر انداختن نزول این آیه نشان می‌دهد که می‌خواهد حکومت اقتدار داشته باشد تا بتواند الزام کند.