گفتمان سازی در غیر علنی شدن اعتقادات در قالب هنجارسازی و تبیین ارزش ها و ابعاد اساسی گفتمان جدید در وهله اول و شناسایی و طرد بینش ها و رفتارهای نامطلوب و دال های ناشایست گفتمان غالب در مرتبه ثانی صورت می گیرد.

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، حجت الاسلام عبدالکریم بهجت پور دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سید محمدحسین هاشمیان دانشیار دانشگاه باقرالعلوم و رحمان یاسی دانشجوی دکتری دانشگاه باقرالعلوم در مقاله ای به بررسی «الگوی خط مشی گذاری انسجام اجتماعی از منظر قرآن کریم» می پردازند که در ادامه متن بخش نخست آن تقدیم حضورتان می شود؛

در یک دسته بندی کلی سوره های قرآن را به دو دسته سوره های مکی و مدنی تقسیم می کنند ولی براساس بررسی های صورت گرفته سوره های قرآن کریم را می توان در یک طبقه بندی جزئی تر و دقیق تر براساس ترتیب نزول در چهار دوره در نظر گرفت که شامل گفتمان سازی، مدیریت افراد و گروه ها، شیوه و بستر می شود.

منظور از گفتمان سازی فرآیندی است که طی آن دال مرکزی و دال های پیرامونی یک گفتمان معرفی و مستقر می شوند و دال های گفتمان رقیب مورد هجوم قرار گرفته و طرد می شوند.

منظور از مدیریت افراد و گروه ها توجه به نقش افراد و گروه ها در فرآیند خط مشی گذاری و مدیریت بهینه ایشان در این مسیر است.

منظور از شیوه روش و تکنیکی است که با بهره گیری از آن جریان گفتمان سازی و استقرار گفتمان و همچنین جریان مدیریت افراد و گروه ها بهتر و شایسته تر مدیریت شده و پیش می رود.

منظور از بستر مورد کلی ای است که از منظر قرآن و نگاه اسلامی امور مختلف و از جمله گفتمان سازی در قالب و مبتنی بر آن شکل می گیرد. در واقع شناخت بسترها باعث افزایش بینش، نگرش، شناخت و معرفت افراد و گروه ها نسبت به عوامل و دلایل مؤثر بر چگونگی پیشرفت گفتمان می شود.

خط مشی گذاری فرهنگی انسجام اجتماعی در دوره اول(غیر علنی شدن اعتقادات)

گفتمان سازی و استقرار گفتمان

گفتمان سازی در این دوره در قالب هنجارسازی و تبیین ارزش ها و ابعاد اساسی گفتمان جدید در وهله اول و شناسایی و طرد بینش ها و رفتارهای نامطلوب و دال های ناشایست گفتمان غالب در مرتبه ثانی صورت می گیرد. علاوه بر معرفی و تبیین دال مرکزی(توحید) و دال های اساسی(معاد، نبوت، عدل، و امامت) مفاهیم عام و اساسی در عرصه ارتباط با خدا مانند دعا، نماز، ایمان، عمل صالح و تقوا و مفاهیم عام و اساسی در عرصه ارتباطات اجتماعی مانند حمایت از مستضعفین، تأکید بر انفاق، رسیدگی به ایتام، منع غل و غش در معاملات و کم فروشی، تواصی به حق و تواصی به صبر نیز بارها مورد تأکید قرار گرفته و شمای کلی و عام گفتمان جدید معرفی می شود. در کنار تبیین گفتمان جدید برون دادهای نامطلوب گفتمان موجود نیز مورد توجه و تنبه هستند که از جمله ای آن ها می توان به تکاثر، کم توجهی به محرومین، قتل اولاد، خوردن مال یتیم و عدم وفای به عهد اشاره شد.

در این میان شناسایی و طرد بینش ها و رفتارهای نامطلوب و دال های ناشایست گفتمان غالب با شیبی ملایم صورت می گیرد. علاوه بر دال مرکزی گفتمان غالب(بت پرستی) دالهای پیرامونی این گفتمان از جمله تکاثر، کم توجهی به محرومین، قتل اولاد، خوردن مال یتیم، و عدم وفای به عهد نیز مورد نقد قرار می گیرند.

مدیریت گروه ها و افراد

سنخ شناسی افراد و گروه های مورد توجه در خط مشی گذاری انسجام اجتماعی قرآن کریم نشان دهنده آن است می توانیم آن ها را در سه دسته مجریان، مخاطبان و مخالفان جای دهیم.

مجریان؛ با توجه به این که تعیین خط مشی ها در این مرحله توسط حضرت حق صورت می پذیرد و قرآن کریم به عنوان کتاب قانون در برگیرنده تمامی خط مشی های مورد تأیید پروردگار یا به صورت آشکار و مستقیم یا به صورت مکنون و غیرمستقیم است، بنابراین با گروهی به نام خط مشی گذاران مواجه نیستیم بلکه با گروه و افرادی که تبیین، ابلاغ، اجرا، پیاده سازی و استقرار خط مشی ها بر عهده آن هاست، روبرو هستیم که آن ها را مجریان می نامیم.

مجریان را می توان به راهبر، عاملان و حامیان غیبی تقسیم کرد.

منظور از راهبر فردی است که ابلاغ و تبیین و پیگیری استقرار خط مشی های حضرت حق بر عهده اوست که همانا شخص پیامبر اعظم، حضرت ختمی مرتبت محمد مصطفی(ص) است. عمده تأکید ناظر به آماده سازی و معرفی ایشان به جامعه و حمایت از ایشان است. بخشی از گزاره های این بخش نیز ناظر به تعیین چگونگی رفتار و رابطه با مخالفین است.

منظور از عاملان گروه یا افرادی هستند که پیاده سازی و اجرای خط مشی های ابلاغ شده برعهده ایشان است. علی القاعده مصداق اصلی و بارز این گروه مؤمنان هستند؛ چرا که عاملان خط مشی باید کسانی باشند که خط مشی گذار نسبت به ایشان توان امر و نهی داشته باشد.

امدادهای الهی در قالب مواردی همچون القاء ترس به دشمنان و ارسال ملائکه از مواردی هستند که در ادبیات قرآنی به عنوان حامیان غیبی خط مشی می توان از آن ها نام برد.

مخاطبان؛ منظور از مخاطبان افراد و گروه هایی هستند که فرمایشات حضرت حق در قرآن جهت متنبه شدن و اصلاح مسیر و حرکت در راه سعادت ناظر به ایشان است که می توان در یک دسته بندی آن ها را به عموم انسان ها و مؤمنان تقسیم کرد.

بخشی از فرمایشات تنبه ی و هدایتگرانه حضرت حق ناظر به عموم انسان هاست. معرفی گروه های حق، باطل و سرنوشت هر یک از ایشان نیز مرتبط با این گروه از مخاطبان است. اقوام و خویشان پیامبر(ص) برشیئی خاص از مخاطبان عام قرآن هستند. دلیل اصلی این برش می تواند احتمال بیشتر پذیرش دعوت الهی به دلیل شناخت بیشتر ایشان نسبت به دیگران از پیامبر(ص) و یقین نسبت به راستگو و درستکار بودن ایشان است.

بخشی از فرمایشات حضرت حق در این دوره ناظر به مؤمنان است. برای نمونه آیاتی که آینده روشن ایشان را بیان می کنند یا آیاتی که صفات مورد پسند حضرت حق را اشاره می کنند.

مخالفان؛ منظور از مخالفان افراد و گروه هایی هستند که نسبت به بیان و پیاده سازی خط مشی های الهی مقاومت نشان داده و در مسیر آن سنگ اندازی و دشمنی کرده و مانع ایجاد می کنند. قرآن علاوه بر معرفی مخالفان و بیان ویژگی های آن ها، در پاره ای از موارد به تهدید ایشان نیز اقدام می کند. مخالفان نیز شامل کفار و عوامل غیبی می شوند.

قاعدتاً مهم ترین گروه و افراد مخالف در دوره اول کفار مکه هستند که گفتمان جدیدی را می بینند آن را به چالش می کشند. با توجه به شدت بالای دشمنی ابولهب از این گروه شاهد ذکر نام خاص او در دوره اول و تهدید او از سوی حضرت حق هستیم. مصداق بارز و اصلی مورد اشاره درباره عوامل غیبی نیز شیطان است که مؤمنان نسبت به او حذر می کنند.

بسترها

معرفی بسترها به مجریان خط مشی ها و همچنین عموم مردم کمک می کند که فهم صحیح و شایسته ای نسبت به دلایل چگونگی پیشرفت گفتمان جدید پیدا کنند. بسترهای معرفی شده در دوره اول گفتمان سازی شامل، سنت های الهی، آمادگی نفسانی، دشمن شناسی و شناخت خطرات و مخاطرات می شود.

شیوه ها

مهم ترین شیوه های مورد استفاده در دوره اول نزول آیات شامل تبیین و تعظیم کتاب قانون، انگیزش، دعوت به استقامت، داستان سرایی، بیان الطاف الهی، دعوت با بصیرت، قول احسن، استمرار و پیوستگی و... می شود.

مروری بر خط مشی گذاری فرهنگی انسجام اجتماعی در دوره دوم(علنی شدن اعتقادات)

گفتمان سازی و استقرار گفتمان

فرآیند گفتمان سازی در این دوره نیز ادامه می یابد. علاوه بر ادامه یافتن تبیین و تأکید بر مفاهیم گفتمانی دوره قبل که استقرار گفتمان محسوب می شود، مفاهیم گفتمانی جدید نیز مطرح و عرضه می گردند. تشریح ویژگی های مؤمنان از جمله مفاهیم مهم عرضه شده در این دوره است. خشوع در نماز، اعراض از لغو، زکات دادن، حفظ عورت، رعایت امانت و عهد، حفاظت از نماز، مداومت بر نماز، حق معلوم در اموال برای سائل و محروم، تصدیق معاد، ترس از عذاب خدا و ... از جمله این ویژگی هاست.

یکسانی زن و مرد در بهره مندی از پاداش الهی و حیات طیبه و بیان فلسفه تفاوت زبان و رنگ انسان ها و عدم تأثیر آن در منزلت افراد نزد پروردگار از جمله مفاهیم عامی هستند که در این دوره بیان می شوند و قابلیت جهان شمولی گفتمان اسلام را بیان می کنند. مفاهیم عام و عاطفی اجتماعی نیز در این دوره هم تأکید می شوند و هم مفاهیم دیگری مانند احسان به والدین به آن ها اضافه می شود.

شناسایی و طرد مفاهیم و ارزش های نامطلوب گفتمان موجود نیز همچنان ادامه داشته و حتی رشد قابل توجهی پیدا می کند. از جمله مفاهیم جدیدی که به مفاهیم نامطلوب اضافه می شود «تفرقه، تقطیع دین و بر هم زدن انسجام» است.

مدیریت گروه ها و افراد

نسبت به دسته مجریان عمده نکات ناظر به حمایت از گروه ها و افراد با ایمان و دعوت ایشان به صبر و استقامت در راه حق است.

نسبت به مخاطبین عمده نکات مانند دوره اول ناظر به آشنا کردن ایشان با مفاهیم و ارزش های گفتمان جدید و تنبه و تذکر نسبت به موارد منفی اصلاح بینش و نگرش و نشان دادن راه هدایت و سعادت است.

نسبت به مخالفین نیز همچون دوره قبل موارد شامل معرفی و بیان ویژگی های ایشان و در پاره ای از موارد تهدید آن هاست. نکته قابل توجه در این دوره اشاره به دو گروه جدید در میان مخالفان است؛ یکی معرفی رفیق ناسالم و ناباب به عنوان دشمن انسان که می تواند عامل گمراهی و ضلالت او شود و یکی ضعفای کفار که اشاره می شود در قیامت به امرای خود اعتراض می کنند که چرا ما را گمراه کردید.

بسترها

مهم ترین بستر مورد توجه در این دوره دشمن شناسی با تأکید بر دو مفهوم است؛ یکی بهره گیری دشمنان از سخنان شیک و آراسته به منظور ایجاد شک و دودلی در دل تازه مؤمنان که در حاق واقع صحیح نبوده و خلاف است و یکی نقش رفیق بد در گمراهی انسان و تنبه دادن نسبت به این موضوع است.

شیوه ها

علاوه بر تأکید بر برخی از شیوه های بیان شده در دوره اول، شیوه های دیگری نیز در این دوره مورد بهره برداری قرار می گیرند که شامل تذکر و یادآوری، ابلاغ و آگاهی بخشی، هجرت، جهاد، زمینه سازی جذب حداکثری می شود.

ادامه دارد...

مشاهده بخش دوم