حجت الاسلام پارسانیا: علم ما برخی مواقع به سمت دین است و برخی مواقع به سمت غیردینی است و سمت غیردینی گاهی مقدمات دین‌دار شدن است و گاهی مخالف با دین دار شدن است وقتی دین می‌گوید اموری را فرا نگیریم و ما فرا می گیریم اینجا داریم شرک می ورزیم.
پنجمین نشست تخصصی از سلسله نشستهای «روش‌شناسی تولید علم دینی» از سوی دبیرخانه مفتاح_اندیشه و با همکاری دبیرخانه کرسی‌های آزاد اندیشی مرکز مدیریت حوزه های علمیه، با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین حمید پارسانیا روز پنج شنبه سوم اسفندماه، در قم برگزار گردید.
در ابتدای نشست پارسانیا رابطه علم و دین از جهت دینی بودن و غیردینی را مطرح کرد و بیان داشت: این رابطه بستگی به تعریف علم دارد چرا که تعریف دین نزد مکاتب جامعه شناسی متفاوت است و نوع تعریف از دین باعث تغییر در نوع رابطه دین و علم می شود برای مثال تعریف پست مدرن ها از علم، انباشته ای از یک‌سری بنیان های ارزشی در دین است و علم سرشار از این هویت ها است و اگر این هویت دینی باشد علم هم دینی می شود و از نگاه پوزیتویستی علم هویت مستقلی دارد و ابزار علم در این مکتب، حس و آزمون پذیری است و رابطه علم و دین رابطه ای بیرونی است.
وی افزود: از دیدگاه فیلسوفان مسلمان، اعم از مشایی، اشراقی و یا صدرایی برخلاف تفسیری که پوزیتویستها از علم تجربی دارند، علم تجربی علمی خودبسنده از طریق حس و آزمون نیست، بلکه علم تجربی همواره به لحاظ ساختار درونی خود نیازمند گزاره‌هایی غیرتجربی است، فیلسوفان مسلمان در شناخت نیاز دانش و علم تجربی به معرفتهای غیرتجربی با فیلسوفان پست مدرن مشترک اند. در صورتی که از نگاه بنده، علم مطلقا نه دینی و نه غیردینی است. البته علم می تواند موضوعش دین باشد. علم برحسب ذاتی، نه دینی و نه غیردینی است.
علم به دین غیر از علم دینی است؟ ابتدا باید دین را تعریف کنیم. دین «در معنای عام، شیوه زندگی انسان است. اما دین حق، شیوه زندگی مطابق با اراده تشریعی خدا می باشد» علم به خدا علم به دین نیست. علم به اینکه چه کاری انجام دهیم این علم به دین است برای دین‌دار بودن برخی امور لازم است یعنی بدون معرفت خدا نمی توان دین‌دار شد. دین را با علم می شناسیم اما علم به دین به تنهایی دیانت نیست. دیانت رفتار مطابق اراده خداست. ظرف تحقق دین عمل و اراده انسان است. به طور کلی «دین علم نیست و علم دین نیست» دین حوزه عمل انسان است. علم ما برخی مواقع به سمت دین است و برخی مواقع به سمت غیردینی است و سمت غیردینی گاهی مقدمات دین دار شدن است و گاهی مخالف با دین دار شدن است وقتی دین می‌گوید اموری را فرانگیریم و ما فرا می گیریم اینجا داریم شرک می ورزیم.
حجت الاسلام پارسانیا با بیان اینکه علم برحسب ذات خود به دینی و غیردینی بودن تقسیم نمی شود، افزود: به لحاظ تجویزی می‌توانیم علم را دینی تفسیر کنیم یعنی فراگیری برخی امور برای انسان واجب، مکروه، حرام، مستحب و… می شود و ما فراگیری امر حرام را غیردینی و فراگیری امور واجب را، دینی می دانیم. علم چیزی است که ما با آن دین را می شناسیم بدون علم نمی توانیم دین دار باشیم. علم با ابزارهایی از قبیل «وحی، نقل، وحی، حس و…» دین را می شناسد برای مثال پیامبر (ص) با وحی دین را شناخت و ما دین را با نقل می‌شناسیم.
ملاک های تفکیک علم دینی از علم غیردینی
ملاک اول به لحاظ موضوع است؛ یعنی اگر موضوع یک علم دین باشد، علم دینی خوانده می‌شود. مثلاً اگر موضوع یک علم، شناخت خدا و افعال و اقوال او باشد، آن علم به لحاظ موضوع، دینی است؛ یا اگر موضوع علوم انسانی، حوزه تجویزهای خداوند مانند فقه باشد، این علم دینی است. به لحاظ تاریخی«اگوست کنت» این موضوع را بیان کرد و معتقد بود که بشر در دوران اولیه علمش دینی است چون همه عالم را خدایان و افعال خداوند می داند ولی بشر مدرن علمش غیردینی است؛ چون موضوعش خدایان نیست و موضوع آن عالمی است که خالی از اعتقادات الهی است.
ملاک بعدی؛ از حیث «روش شناسی» است. روش متأثر از ابزارهایی است که برای کسب علم و معرفت معتبر می‌دانیم. مثلاً پوزیتیویست‌ها، فقط ابزار حس را می‌پذیرند و حال این که ما معتقدیم دانش علمی، به دانش تجربی محدود نیست و معرفت عقلی و وحی نیز معرفت علمی است. در روش پوزیتیویستی، حتی خیلی از معارف ارزشی نیز از دایره علم خارج می‌شوند؛ چون روش و ابزار پوزیتیوست فقط حس است.
ملاک سوم بررسی علم از حیث «تجویزی بودن»می باشد. یعنی علمی که دین فراگرفتن آن را واجب، جایز یا مستحب می‌داند می‌تواند علم دینی خوانده شود و در مقابل، علمی که خداوند آموختن آن را حرام می‌داند غیردینی است.
ملاک آخر برای دینی یا غیردینی بودن علم، متافیزیک آن علم است. پوزیتیویست‌ها در نیمه اول قرن بیستم معتقد بودند که علم، متافیزیک ندارد. پست‌مدرن‌ها به این رسیدند که علم، محصول پارادایم‌هاست و در عین‌حال، پارادایم غیرعلمی است. اما متافیزیک، شناختی است که دین متوقف بر آن است. در عقلانیت مدرن بحث‌های صرفاً عقلی را فلسفه می‌گویند؛ به همین سبب با فلسفه متافیزیکی اسلامی فرق دارد. در نگاه ما اصول موضوعه از گزاره‌های علم تجربی نیست و در فلسفه الهی ریشه دارند. البته خود فلسفه، علم است و نسبت آن با علوم تجربی بسیار حیاتی است، طوری که دینی یا غیردینی بودن علم بر اساس تعریف آن علم از متافیزیک مشخص می‌شود. مثلاً تعریف ما از علیت که یک مسأله متافیزیکی است، در تحلیل‌های بعدی ما از علوم انسانی کاملاً اثرگذار است؛ یعنی اگر یک مقدمه تجربی را در دست دو فرد قرار بدهیم که یکی معتقد به متافیزیک الهی باشد و دیگری معتقد به متافیزیک الهی نباشد، دو نتیجه متفاوت می‌گیرند. علم دینی؛ علمی است که عالم را می شناسد و اگر از متافیزیک الهی برخوردار باشد آنگاه علم دینی است.
نکته آخر این است که باید توجه داشته باشیم که صرف اینکه دانشمندی بی دین بود دلیل بر این نیست که علمش هم غیردینی است و صرف اینکه دانشمند مسلمان بود دلیل بر این نیست که علمش نیز دینی باشد.
https://ihkn.ir/?p=2754
نظرات