عاشوراپژوهی در آکادمیای غیرشیعی بررسی شد

به گزارش روابط عمومی دبیرخانه مفتاح_اندیشه به نقل از ایسنا، در این نشست جبار رحمانی با ارائه مقاله‌ای با موضوع “مروری بر آثار حسینی در حوزه علوم اجتماعی” اظهار کرد: مطالعات عاشورایی در ابتدای کار است و امیدوارم که با قدرت این مسیر تداوم پیدا کند. از منظر این استاد علوم اجتماعی، امروزه تعداد زیادی از اساتید و پژوهشگران در رشته‌های گوناگون در حوزه شیعه شناسی کار می‌کنند و بسیاری از آن‌ها در ذیل کارهای شیعه شناسی خود به موضوع عاشورا نیز می‌پردازند.

رحمانی با اشاره به فقرپژوهشی و کم تعداد بودن فعالیتهای آکادمیک مرتبط با حوزه عاشورا در  داخل کشور و طرح این موضوع که نگاه نادرست و سخت گیرانه ای  به پژوهش های علمی در حوزه دین وجود دارد، ورود پژوهشگران به این عرصه را  کاری پر دردسر و با تبعات منفی برای آنها توصیف نمود .

او به این موضوع نیز اشاره کرد که در میان پژوهشگران داخلی معدود پژوهشگرانی داریم که اصل  و محور کارهای تحقیقاتی آنها عاشورا باشد. درواقع کار پژوهشی روی موضوع عاشورابرای اغلب  این پژوهشگران  معمولا در حاشیه و جنب موضوعات دیگرپژوهشی  انجام می گیرد .این درحالیست که طبق ادعای وی در میان آکادمیهای غیرشیعی این نوع از پژوهشها به صورت گسترده و پرتعداد در حال انجام است .

رحمانی در ادامه صحبت‌های خود از دو منظر به مطالعات عاشورایی نگاه کرد و گفت: تا دهه هشتاد بسیاری از کارها و پژوهش‌هایی که بر روی این موضوع صورت می‌گرفت، عمدتا با رویکردها و قالب‌های سنتی بوده ولی از دهه هشتاد ما شاهد نگاه‌های جدید از بعد مطالعات میدانی هستیم که این موضوع بر غنای مطالعات افزوده است.

وی در بخش دیگری از صحبت‌های خود از سنت‌های مختلف در عاشورا پژوهی سخن گفت که مسئله اصلی در این مطالعات این بوده است که در ابتدا کانون‌هایی از شیعه مورد بحث و بررسی قرار گرفت که شیعیان در آن‌ها در اقلیت بودند مانند؛ هند و افریقا. در مقابل از زمانی که لشکرکشی‌های دول غربی و بخصوص امریکا به خاورمیانه شروع شد، جوامعی با اکثریت شیعی بیش از پیش مورد توجه و نگاه پژوهشگران علوم اجتماعی و دیگر محققان قرار گرفت.

او در بخش پایانی صحبت‌های خود از چالش‌ها و مشکلات جدی محققان ایرانی برای پژوهش بخصوص در حوزه تشیع و عاشورا پژوهی سخن گفت که نیاز است که این محققان از سوی نهادها و سازمان‌ها مورد حمایت قرار گیرند تا بتوانند با جدیت در این خصوص پژوهش کنند.

در ادامه این نشست، محمد رضا فخر روحانی- استادیار دانشگاه قم- با موضوع “رویکرد مستشرقین در پژوهش‌های حسینی” با عنوان  به ایراد سخنرانی پرداخت. وی در ابتدای صحبت‌های خود گفت؛ پیشینه مطالعات اروپایی‌ها درباره امام حسین (ع) و عاشورا به زمانی بر می‌گردد که آن‌ها وارد جوامع اسلامی مانند هند و عراق شدند.

از منظر این استاد زبان‌شناسی، نگاه فرنگی‌ها به عاشورا برای تحلیل‌های سیاسی و یا با تحلیل سیاسی است. در واقع آن‌ها دنبال قدرت و سلطه قدرت بودند. بر اساس همین نگاه است که حرکت امام حسین (ع) را نیز با این نگاه تحلیل و تبیین می‌کنند. آن‌ها در دوره‌های بسیار زیاد به محتوای پدیده عاشورا نگاه نمی‌کردند بلکه به جنبه‌های صوری نگاه می‌کردند در حالی که عاشورا یک نقطه خاص و تاثیرگذار در مکتب تشیع است.

وی ادامه داد: امروزه ما نیازمند این هستیم که میراث غنی شیعه ترجمه شده و در اختیار محققان جوامع دیگر قرار داده شود که مقداری هم این کار صورت گرفته است که آن هم در شیوه نگارش علمی و نیز رعایت متدهای علمی و نیز خود ترجمه با مشکلات جدی مواجه است که باید حتما این مسائل و مشکلات مرتفع گردد.

فخر روحانی در بخش دیگری از صحبت‌های خود به نقاط ضعف و ایرادات کار مستشرقین و محققان غربی مرتبط با عاشورا پژوهی پرداخت و گفت: آن‌ها در مطالعات خود به منابع متقن و مورد وثوق شیعه مراجعه نمی‌کنند؛ چرا که تحلیل‌های خاص خود را دارند. در حالی که برای تحلیل واقعه عاشورا نیاز است به متون اصلی و احادیث معصومین مراجعه شود.

این پژوهشگر عاشورایی در بخش پایانی صحبت‌های خود بر نقاط ضعف محققان جوامع اسلامی و بخصوص ایرانی در حوزه عاشورا پژوهی اشاره کرد و افزود: امروزه ما نیازمند این هستیم که میراث غنی شیعه ترجمه شده و در اختیار محققان جوامع دیگر قرار داده شود که مقداری هم این کار صورت گرفته است که آن هم در شیوه نگارش علمی و نیز رعایت متدهای علمی و نیز خود ترجمه با مشکلات جدی مواجه است که باید حتما این مسائل و مشکلات مرتفع شود.

به نقل از پایگاه تخصصی امام حسین علیه‌السلام “کرب‌وبلا”؛ زهیر صیامیان- استادیار و مدرس دانشگاه شهید بهشتی- نیز در این نشست”با موضوع مروری بر آثار حسینی در حوزه تاریخ” در ابتدای صحبت خود بر این نکته تاکید کرد که از زوایای مختلفی می‌توان به موضوع عاشورا و عاشورا پژوهی در آکادمیای غیر شیعی نگاه کرد ولی از آن جایی که این نشست فتح بابی برای نشست‌های دیگر است، از این رو نمی‌توان به صورت جزئی وارد محورهای بحث شد. به همین دلیل نکاتی کلی را در این خصوص مطرح کرد.

از منظر این استاد تاریخ، برای سخن گفتن درباره اسلام متقدم و مباحثی چون تشیع، عاشورا و کربلا نیازمند این هستیم که تعریفی دقیق و مشخص از مولفه‌ها و متغیرهایی که می‌خواهیم درباره آن‌ها صحبت کنیم داشته باشیم. دکتر صیامیان ضمن بیان تعریف دقیق و مشخص از مفاهیم و متغیرهایی که در مطالعات شیعی و بخصوص عاشورا پژوهی وجود دارد به سیر تحول و تطور مطالعات تاریخی در جوامع غربی پرداخت و تاثیرات تحولات اجتماعی و فرهنگی و سیاسی قرون جدید اروپا را در نوع نگاه محققان و پژوهشگران به تاریخ و گذشته حوادث تاریخی تاثیرگذار دانسته بیان کرد: بعد از تحولات جدید در اروپا، رویکرد تاریخ هم عوض شد. از قرن شانزدهم و هفدهم نگاه تاریخی و مطالعات آن‌ها دچار تحولات جدید شد و در حقیقت جهان جدید نتیجه دید جدیدی است که از تاریخ ارائه شده است. جهان جدید نتیجه تاریخی دادن جهان است.

از این رو در قرن هیجدهم به رویکرد عقلانی‌گرایی می‌رسیم و سندیت رویداد، اتقان و … در علوم تاریخی مانند بسیاری از علوم دیگر مورد توجه جدی قرار می‌گیرد. از منظر استاد تاریخ شهید بهشتی، با نگاهی به سیر جریان شرق‌شناسی و نوع رویکردهایی که آن‌ها در مواجه با مکتب تشیع و واقعه کربلا داشتند باید گفت که شرق‌شناسی متقدم، رویکردی ضد اسلامی داشت و اسلام را بدعتی یهودی می‌دید. این نگاه در دوران مدرن دچار تغییر و تحول گردید. از دوران مدرن این مطالعات تبلیغی و تبشری غرب تبدیل به یک مطالعات علمی و آکادمیک شد. با این حال در رویکرد شرق‌شناسان غربی بسیاری از مبانی دیرپا هستند. به این معنا که مثلا در مطالعات فقه و کلام اسلامی رویکرد همانی است گه گلدزیهر در زمان خود گذاشته تا امروز تغییرات چندانی پیدا نکرده است.

صیامیان در ادامه صحبت‌های خود گفت: مطالعات صورت گرفته در حوزه تشیع به طور کلی به سه بخش مطالعات: ۱. ستیزانه [متقدم]، ۲. همدلانه، ۳. میانه تقسیم می‌شود. یکی از مهم‌ترین منابعی که اطلاعات در اختیار محققان قرن هیجدهم و نوزدهم غرب قرار داد، منابع سفرنامه‌ای است که حجم زیادی از آن‌ها از عصر صفویه و قاجاریه به دست غربی‌ها رسیده است. در حقیقت اگر تاریخ را نگاه کنیم مشخص می‌گردد که بسیاری از سیاحان غربی در حکم دیپلمات‌ها و رایزن‌های فرهنگی غربی در جوامع اسلامی و بخصوص ایران هستند که روایاتی از تاریخ تشیع و تاریخ اسلام را در اختیار دنیای غرب قرار می‌دهند.

از منظر این استاد تاریخ، نگاه گروه اول برآمده از همان رویکرد جهان تاریخ مسیحیت اروپایی در عصر روشنگری و استعماری به جهان اسلام است. یعنی همان جهان کاتولیکی و پروتستانی که البته رویکرد این محققان بسته به کاتولیک بودن و یا پروتستان بودن متفاوت است. بدین معنا که اگر پروتستان باشند دنبال فرقه‌ها و یا گروه‌ها و یا جریان‌هایی می‌گردند که مشابه آن در جهان غربی و اروپایی وجود داشته باشد؛ به عبارتی دنبال مفاهیم مشترک هستند. دنبال مفاهیم مشترک بودن باعث می‌شود که نظرشان به تشیع جلب شود.

صیامیان در بخش دیگری از صحبت‌های خود به نوع دستیابی مستشرقین و جوامع غیر شیعی به داده‌های تاریخی و پژوهشی شیعی اشاره کرد و گفت: یکی از مهم‌ترین منابعی که اطلاعات در اختیار محققان هیجدهم و نوزدهم غرب قرار می‌دهد، منابع سفرنامه‌ای است که حجم زیادی از آن‌ها از عصر صفویه و قاجاریه به دست غربی‌ها رسیده است. در حقیقت اگر تاریخ را نگاه کنیم مشخص می‌گردد که این دیپلمات‌ها و رایزن‌های فرهنگی غربی در جوامع اسلامی و بخصوص ایرانی، روایاتی از تاریخ تشیع و تاریخ اسلام را در اختیار دنیای غرب قرار می‌دهند.
نکته مهمتر دیگر این است که آن‌ها در قرون گذشته برای بیان تاریخ اسلام و تاریخ تشیع دسترسی به متون مقتدم نداشتند. مثلا در قرن ۱۷ و ۱۸ نسخه‌های موجود از طبری بسیار کمیاب است؛ چرا که دنیای اسلام در این عهد دوره آشوب و درگیری‌های خونی است و در عوض به جای متون تاریخی، متون کلامی و فقهی رونق دارد.

او درگیری‌های عقیدتی دولت صفوی در ایران با دولت عثمانی در ترکیه را در نوع ادراک غربی‌ها از موضوعات تاریخی تاثیرگذار دانسته بیان کرد؛ در این‌جا می‌توان از دو رویکرد مختلف سخن گفت: رویکرد دولت صفوی به تشیع و تاریخ صدر اسلام، رویکرد دولت عثمانی به حوادث تاریخ صدر اسلام؛ حال ببینید محقق غربی چگونه تحت تاثیر این رویکردها و ادراک قرار می‌گیرد و این چالش‌ها در نوع نگاه او تاثیر می‌گذارد.

وی به وجود ضعف‌هایی در مطالعات شیعی در آکادمیای غیر شیعی اشاره کرد و گفت؛ در دسترس نبودن منابع اصلی، بی اطلاعی از نسخه‌های شیعی و یا کم اطلاعی از آن‌ها، بیشترین آشنایی و ارتباط با جوامع شیعی اسماعیلی و کم اطلاعی از دیگر جوامع شیعی و … همه در نوع نگاه آن‌ها تاثیر گذار بوده است.

او ضمن بیان این نکته که امروز شیعه پژوهی با قدرت و جدیت دنبال می‌شود، گفت: هنری کربن از جمله مستشرقان و محققان دقیق و باریک اندیش است که مطالعات شیعی را بصورت دقیق در مطالعات شرق‌شناسی وارد کرد و این مسیر هم امروزه با جدیت و نگاه تاریخی که بیان کردم در حال تداوم است.

استاد تاریخ شهید بهشتی در بخش پایانی صحبت‌های خود گفت: امروزه شرق‌شناسان به منابع شیعی دسترسی دارند و از ۱۹۹۰ این وضعیت رو به بهبود است. از جمله این‌که کرسی‌های شیعه‌شناسی در بریتانیا وامریکا و آسیا با قدرت در این موضوع فعالیت می‌کنند و امروز، اربعین نیز واقعه عاشورا را بیش از پیش مورد توجه افکار عمومی و محققان و پژوهشگران غیر شیعی قرار داده است.