به گزارش پایگاه خبری - تحلیلی مفتاح_اندیشه، دستیابی به روایتی معتبر و دقیق از واقعه کربلا همواره دغدغه علاقه‌مندان و پژوهشگران تاریخ عاشورا بوده است. کتاب ابومخنف (متوفای ۱۵۷هـ ق) با نام مقتل الحسین(ع) نزدیک ترین روایت از این واقعه را گزارش کرده است.

متن عربی این کتاب بازسازی و احیای کتاب ازدست‌رفتۀ ابومِخنَف به نام «مقتل الحسین» است، که چند سالی پیش استاد محمدهادی یوسفی غروی، پژوهشگر بنام تاریخ اسلام، پس از قریب به بیست سال تحقیق و کاوش در منابع قدیم، به علاقه‌مندان تاریخ عرضه کرد و اینک ترجمه‌ای دقیق و کامل از آن همراه با امتیازاتی نو به همت محمدصادق روحانی از سوی انتشارات کتاب طه منتشر شده است.

«وَقعَةُ الطَّفّ» کهن‌ترین گزارش مکتوب از واقعه کربلا است و با این کتاب، به گزارشی تاریخی از واقعه عاشورا، بدون افزوده‌های متأخر، دست یافته‌ایم. در «وَقعَةُ الطَّفّ» همه نقل‌های بازمانده از کتاب ابومخنف گردآوری شده و می‌توانیم بگوییم اکنون ساختار اصلی کتاب «مقتل الحسین(ع)» را در اختیار داریم.

سرگذشت کتاب ابومِخنَف

وقتی برای پیگیری ماجرای کربلا به سراغ منابع قدیم می‌رویم، از بین منابعی که زیر آوار تاریخ جان سالم به در برده‌اند ناگزیر به تاریخ طبری می‌رسیم. طبری کتاب تاریخ خود را در اواخر قرن سوم نوشت، یعنی بیش از دویست سال بعد از ماجرای کربلا. او در بحث از وقایع سال ۶۰ و ۶۱ هجری قمری، به دنبال طرح موضوع مرگ معاویه و بیعت یزید، ماجرای کربلا را نقل می‌کند. بخش عمده‌ای از آنچه طبری درباره واقعه کربلا و سیر حوادث پیش و پس از آن ذکر کرده به نقل از ابومخنف است. ابومخنف اهل کوفه و متوفای سال ۱۵۷ هجری است. به تعبیر دیگر، او نزدیک به صد سال پس از واقعۀ کربلا از دنیا رفته است. طبق گزارش‌ها، او زمان حیات امام صادق(ع) و چند سالی از حیات امام کاظم(ع) را درک کرده است.

مورخان و عالمانی نظیر طبری، واقدی، ابن‌قُتیبه، مسعودی، شهرستانی، شیخ مفید، ابن‌اثیر و ابوالفداء با آثار ابومخنف آشنایی داشته‌اند و این نویسندگان در کتاب‌های‌شان سلسلۀ نقل بعضی از مطالب را به ابومخنف ختم کرده‌اند. بعد از تاریخ طبری، دست کم دو منبع دیگر نیز باواسطه از ابومخنف مطالبی را نقل کرده‌اند: شیخ مفید در الإرشاد (اواخر قرن چهارم) و سبط ابن‌جوزی در تذکره الخواص (اوایل قرن هفتم). ابومخنف به واسطۀ حضور در کوفه، از ده‌ها نفری که شاهد مستقیم وقایع کربلا بوده‌اند مطالبی را با یک یا چند واسطه شنیده و روایت کرده و دیده‌ها و شنیده‌های آنها را ثبت و ضبط کرده است.

از شواهد و قرائن موجود می‌توان حدس زد که ابومخنف کتاب مقتل الحسین خود را در اوایل قرن دوم هجری نوشته باشد. با توجه به کتاب‌های دیگری که برای او ذکر کرده‌اند، به نظر می‌رسد اهتمام او بیشتر گردآوری تاریخ شیعه به‌ویژه در کوفه بوده است. همین است که کسانی مثل نجاشی او را آگاه‌ترین فرد به تاریخ کوفه خوانده‌اند. نظر غالب مورخان و حدیث‌پژوهان مسلمان این است که ابومخنف، اگرچه شیعۀ امامی به معنای مصطلح امروز نبود، اما از دوستداران اهل بیت محسوب می‌شده است.

اصل کتاب ابومخنف به نام مقتل الحسین که صورت مکتوب گفته‌های شاهدان واقعۀ کربلاست از بین رفته و نسخۀ یکپارچه‌ای از آن در دست نیست. استاد یوسفی غروی، محقق و گردآورندۀ کتاب، با استخراج روایات ابومخنف از دل تاریخ طبری و برخی منابع دیگر و اعمال برخی تصحیحات و کنار هم نهادن این روایات در قالب روایتی منسجم و هموار، در واقع کتابِ ازدست‌رفته را بازسازی و احیا کرده است. به گفته استاد یوسفی غروی، برای کتاب حاضر عنوان وقعه الطّف لأبی مخنف انتخاب شده تا این کتاب از کتاب جعلی و پرتحریفی که به نام ابومخنف نسبت داده شده ممتاز شود.

علاوه بر نزدیک‌تر بودن زمان نگارش کتاب ابومخنف به عصر امام حسین (ع) در مقایسه با منابع دیگر، بخشی از جذابیت این کتاب برای مورخان و علاقه‌مندان به تاریخ تشیع و عاشورا این است که در برخی از موارد تصویری که از افراد، جریان‌ها و وقایع مربوط به کربلا به دست می‌دهد با روایات مرسوم کم یا بیش تفاوت‌هایی دارد و همین اهمیت کتاب را دوچندان می‌کند. از این جمله است تفاوت در برخی حوادث پیش از ماجرای کربلا، علت همراهی خانواده با امام حسین(ع)، موضوع طفلان مسلم، حضور و عدم حضور برخی از افراد در کربلا، چگونگی شهادت حضرت ابوالفضل و داستان آوردن آب، ماجرای رقیه، ماجرای قاسم بن حسن، داستان شیرخوارۀ کربلا و بازشناسی متفاوت از شخصیت فرزندان امام حسین(ع) و نام آنها و شخصیت علیّ اصغر، علت و چگونگی آتش زدن خیمه‌ها، کیفیت شهادت امام حسین(ع)، داستان تلّ زینبیه، نوع برخورد با اُسرا در شام، و برخی موارد دیگر. البته وجه مشترک اکثر این موارد آن است که آنچه با نگاه تاریخی و بر اساس منابع کهن می‌توان گفت بسیار خلاصه‌تر و کوتاه‌تر از چیزی است که در دوره‌های بعد، به ویژه در چند قرن اخیر، طول و تفصیل پیدا کرده است.

ترجمۀ حاضر و امتیازات آن

در ترجمه‌ای که اکنون از این کتاب ارزشمند به قلم محمدصادق روحانی منتشر شده، سعی شده ضمن رعایت دقت و امانت، ساختار علمی کتاب حفظ شود و در عین حال متن فارسی به گونه‌ای باشد که برای عموم خوانندگان قابل استفاده باشد. برای اعلام و شخصیت‌هایی که مستقیم یا غیرمستقیم ارتباطی با ماجرای کربلا داشته‌اند فهرستی توصیفی و توضیحی تهیه شده که عمدتاً برگرفته از پانوشت‌های مؤلف در متن عربی است. در تمام متن تلفظ دقیق نام‌ها ذکر شده تا خواننده از این جهت با دشواری روبه‌رو نشود. روایات کتاب به شکل مرسوم در کتب کلاسیک تاریخی به صورت دقیق شماره‌گذاری شده تا مراجعه به آنها آسان باشد. علاوه بر پیشگفتار مؤلف، مترجم نیز مقدمۀ مفصلی بر کتاب نوشته و درباره ترجمه حاضر و کارهایی که بر روی آن صورت گرفته توضیحات خوبی داده است.

عناوین بخش‌های اصلی متن وقعه الطّف از این قرار است: امام حسین(ع) در مدینه؛ امام حسین(ع) در مکه؛ ورود مسلم به کوفه؛ خروج امام حسین(ع) از مکه؛ منزلگاه‌های بین راه؛ خروج ابن‌سعد برای جنگ با امام حسین(ع)؛ یورش ابن‌سعد به امام حسین(ع)؛ حوادث شب عاشورا؛ صبح روز عاشورا؛ شروع نبرد؛ اسیران در مجلس ابن زیاد؛ حرکت سرها و اسیران به سوی شام؛ اهل بیت(ع) در مدینه؛ اولین زائر امام حسین(ع) از کوفیان.

این ترجمه با رعایت دقت و امانت، ساختار علمی کتاب را حفظ کرده و تحقیقات مترجم، امتیازاتی را به کتاب افزوده است. همچنین شرح حال همه شخصیت‌های مرتبط با واقعه کربلا براساس منابع علمی در انتهای کتاب آمده است.

ترجمه وَقعَةُ الطَّفّ: بازسازی مقتل الحسین (ع) ابومخنف نوشته محمدهادی یوسفی غروی با ترجمه محمدصادق روحانی به همت کتاب طه سال ۱۳۹۷ در ۳۴۴ صفحه به بهای ۴۲ هزار تومان منتشر شد.