به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله سید احمد خاتمی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم در درس خارج «فقه بیماری‌های مسری» به بررسی مسائل فقهی بیماری کرونا ویروس پرداخت که در ادامه خلاصه متن آن را ملاحظه می‌کنید؛

احکام وضعیه مسائل مرتبط با کرونا ویروس

بحث اول- آیا انسان می‌تواند خود را در معرض بیماری کرونا قرار بدهد. بی اعتناء به دستورات بهداشتی و مراقبت‌ها باشد؟ آیا برای مکلف جایز است؟ فرض این است که شخص مثلا تنها زندگی می‌کند. با شیوع ویروس اگر خود مراقبتی نکند مبتلای به بیماری می‌شود. این بحث زیر مجموعه اضرار به نفس است و آیا اضرار به نفس جایز است یا جایز نیست؟

برای پاسخ به این سوال، اول باید اضرار به نفس و حدود آن را بگوییم.

1- اضرار خفیف به نفس مانند سرما خوردگی مختصر و دیگر بیمارهای مختصر آیا این مقدار از اضرار حرام است؟ این قسم از اضرار خفیف را نوع فقها حرام نمی‌دانند.

2- خودکشی و شبه آن مثلاً عضوی را ناقص کردن.

3- اضراری که از موارد اضرار خفیف و شبه خودکشی نیست.

اضرار به نفس با خودکشی و مانند آن را همه فقها حرام می‌دانند. ادله اربعه بر آن قائم است. اما حد وسط بین آن‌ها اگر عقلاً ملحق به خودکشی کنند، حرام است.

ادله قرآنی بر حرمت اضرار به نفس

آیاتی که خوردن حرام عند الاضطرار را جایز می‌داند. «إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَلاَ إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.»(1)

«حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ مَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ مَا ذَكَّيْتُمْ وَ مَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلاَمِ ذٰلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلاَمَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.»(2)

«وَ مَا لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ قَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ إِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ إِلَيْهِ.»(3)

این آیه جواز اکل میته در حال اضطرار را جایز می‌داند، بنابراین حفظ نفس واجب است. «إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لاَ عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.»(4)

«وَ مَنْ يَعْمَلْ سُوءاً أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُوراً رَحِيماً.»(5) کسی که کار بد انجام می‌دهد و یا ظلم به نفس می‌کند و استغفار کند، خداوند غفور و رحیم خواهد یافت. بنابراین ظلم به نفس حرام است. البته ظلم به نفس در ادبیات شامل شرک نیز می‌شود. در نتیجه شامل خودکشی نیز می‌شود.

«وَ إِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لاَ تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ.»(6)

«وَ لاَ تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ.»(7)

قدر مسلم اضرار به نفس خودکشی یا شبه آن است. کرونا ویروس نیز مرگ آوری دارد. بنابراین با استناد به آیات نتیجه گرفته می‌شود مکلف حق ندارد خود را در معرض این بیماری قرار دهد.

ادله روایی بسیار زیاد است مانند قاعده لاضرر و وجوب افطار لاجل المرض و ادله لزوم تیمم لخوف المرض. ادله‌ای که مرتبط به اطعمه و اشربه محرمه می‌شوند.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ جَمِيعاً عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ مُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَخْبِرْنِي جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ لِمَ حَرَّمَ اللَّهُ الْخَمْرَ وَ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِيرِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ يُحَرِّمْ ذَلِكَ عَلَى‌ عِبَادِهِ وَ أَحَلَّ لَهُمْ مَا سِوَاهُ مِنْ رَغْبَةٍ مِنْهُ فِيمَا (حَرَّمَ عَلَيْهِمْ) وَ لَا زُهْدٍ فِيمَا (أَحَلَّ لَهُمْ) وَ لَكِنَّهُ خَلَقَ الْخَلْقَ (فَعَلِمَ) مَا تَقُومُ بِهِ أَبْدَانُهُمْ- وَ مَا يُصْلِحُهُمْ فَأَحَلَّهُ لَهُمْ وَ أَبَاحَهُ- تَفَضُّلًا مِنْهُ عَلَيْهِمْ بِهِ لِمَصْلَحَتِهِمْ وَ عَلِمَ مَا يَضُرُّهُمْ فَنَهَاهُمْ عَنْهُ وَ حَرَّمَهُ عَلَيْهِمْ- ثُمَّ أَبَاحَهُ لِلْمُضْطَرِّ وَ أَحَلَّهُ لَهُ فِي الْوَقْتِ الَّذِي لَا يَقُومُ بَدَنُهُ إِلَّا بِهِ فَأَمَرَهُ أَنْ يَنَالَ مِنْهُ بِقَدْرِ الْبُلْغَةِ لَا غَيْرِ ذَلِكَ- ثُمَّ قَالَ أَمَّا الْمَيْتَةُ فَإِنَّهُ لَا يُدْمِنُهَا أَحَدٌ إِلَّا ضَعُفَ بَدَنُهُ وَ نَحَلَ جِسْمُهُ وَ وَهَنَتْ قُوَّتُهُ وَ انْقَطَعَ نَسْلُهُ وَ لَا يَمُوتُ آكِلُ الْمَيْتَةِ إِلَّا فَجْأَةً وَ أَمَّا الدَّمُ فَإِنَّهُ يُورِثُ أَكْلُهُ الْمَاءَ الْأَصْفَرَ (وَ يُبْخِرُ الْفَمَ وَ يُنَتِّنُ الرِّيحَ وَ يُسِي‌ءُ الْخُلُقَ) وَ يُورِثُ الْكَلَبَ وَ الْقَسْوَةَ فِي الْقَلْبِ وَ قِلَّةَ الرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ- حَتَّى لَا يُؤْمَنُ أَنْ يَقْتُلَ وَلَدَهُ وَ وَالِدَيْهِ- وَ لَا يُؤْمَنُ عَلَى حَمِيمِهِ وَ لَا يُؤْمَنُ عَلَى مَنْ يَصْحَبُهُ وَ أَمَّا لَحْمُ الْخِنْزِيرِ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مَسَخَ قَوْماً فِي صُوَرٍ شَتَّى مِثْلِ الْخِنْزِيرِ وَ الْقِرْدِ وَ الدُّبِّ (وَ مَا كَانَ مِنَ الْمُسُوخِ) ثُمَّ نَهَى عَنْ أَكْلِهِ لِلْمَثُلَةِ لِكَيْلَا يَنْتَفِعَ النَّاسُ (بِهِ وَ لَا يَسْتَخِفُّوا بِعُقُوبَتِهِ) وَ أَمَّا الْخَمْرُ فَإِنَّهُ حَرَّمَهَا لِفِعْلِهَا وَ فَسَادِهَا وَ قَالَ مُدْمِنُ الْخَمْرِ كَعَابِدِ وَثَنٍ يُورِثُهُ الِارْتِعَاشَ وَ يَذْهَبُ بِنُورِهِ وَ يَهْدِمُ مُرُوءَتَهُ وَ يَحْمِلُهُ عَلَى أَنْ يَجْسُرَ عَلَى الْمَحَارِمِ مِنْ سَفْكِ الدِّمَاءِ وَ رُكُوبِ الزِّنَا وَ لَا يُؤْمَنُ إِذَا سَكِرَ أَنْ يَثِبَ عَلَى حَرَمِهِ وَ هُوَ لَا‌و(8)

سند روایت

سند اول کلینی از سعد است. مکرر گفته‌ایم در بین عده حداقل یک نفر ثقه قرار دارد. به روایت سهل اخذ می‌شود. سند دوم از علی بن ابراهیم از پدرش. در این سند عن بعض اصحابنا می‌گوید که موجب ارسال سند می‌شود. سند سوم، عبد الرحمن بن سالم توثیق ندارد و تضعیف ابن غضائری را نیز دارد. او عبد الرحمن بن سالم بن عبد الرحمن الاشل الکوفی العطار و کان سالمُ بیاع المصاحف و عبد الرحمن بن سالم اخو عبد الحمید بن سالم له کتاب. هیچ توثیقی ندارد. و قال ابن الغضائری، روی عن ابی بصیر ضعیفٌ. تضعیف بن غضائری را تایید نمی‌کنیم لکن قرینه بر وثاقت، روایت ابن ابی عمیر و ابی نصر از او است. ابن ابی عمیر و ابی نصر از هر کسی روایت نقل نمی‌کنند. بنابراین گرچه عبد الرحمن بن سالم شناخته شده نیست ولی شناخت ابن ابی عمیر و ابی نصر از او کفایت می‌کند.

نکته قابل توجه این است که در اخذ روایت تنها اکتفاء به وثاقت روای نمی‌کنیم، بلکه به وثاقت روایت هم نگاه می‌کنیم. جناب مفضل بن عمر از چهرهای جنجالی از روات است. او مفضل بن عمر جعفی است. نجاشی درباره او گفته: کوفیٌ فاسدُ المذهب مضطرب الروایة لا یعبئ به، و قیل انه کان خطابیاً و قد ذُکرت له مصنفات لا یعول علیها. محقق خویی از ج19 ص 317 تا 330 حدود سیزده صفحه هرچه درباره مفضل گفته شده را نقل و نقد و بررسی می‌کند. روایاتی که او را تجلیل کرده را نقل می‌کند. شیخ مفید او را محرم راز امام صادق شمرده است. و عدَّه الشیخ من الممدوحین و عدَّ ابن شهرآشوب المفضل بن عمر من خواص اصحاب الصادق علیه السلام و عدَّه من الثقات الذین رووا صریح النص علی موسی بن جعفر. جناب کشی روایات مادحه و روایات ذامه را نقل کرده است. در پایان محقق خویی می‌فرماید: و النتیجة ان المفضل بن عمر جلیلُ ثقةٌ و الله العالم.

استاد: با توجه به تجربه‌ای که در سیره معصومین داریم هر شخصیت برجسته‌ای از یاران امام باقر و امام صادق(ع) درباره او روایتی در نکوهش وارد شده است. امام صادق(ع) درباره شخصیتی مانند زراره می‌فرماید: لعن الله زراره لعن الله زراره. مفضل محرم راز امام صادق(ع) بوده و او را قابل دیده که روایت بلند توحید را برای او بیان کرده است. بنابراین روایات ذامه درباره اصحاب برای رد گم کردن و محافظت از اصحاب است. بنابراین نگاه به مفضل بن عمر نگاه تجلیل است. ولی چون محمد بن احمد بن خالد نمی‌تواند از محمد بن مسلم روایت کند چون محمد بن احمد بن خالد از اصحاب امام عسگری(ع) یا امام هادی(ع) است نمی‌تواند از محمد بن مسلم که از اصحاب امام صادق(ع) است روایت کند. سند قبلی مشکل دارد. اگر این محمد بن مسلم همان محمد بن مسلم باشد روایت مرسل خواهد بود. در نتیجه روایت از جهت سند قابل اعتماد نیست.

دلالت روایت

روایاتی که می‌گوید، اضرار به نفس حرام است. روایات اطعمه و اشربه محرمه است. یعنی وقتی که میته و خمر حرام است یکی از ادله جواز خوردن آن‌ها حرمت اضرار به نفس است. امام صادق(ع) فرمود: خداوند اینکه، خمر و میته و خون و خنزیر را حرام کرد به خاطر منفعت شخصی خودش نیست. اما وقتی خلق را آفرید آنچه که برای آن‌ها منفعت و مصلحت دارد را حلال کرد و آنچه برای بدن آن‌ها ضرر و مفسده دارد را حرام کرد. اما برای مضطر در زمانی که استقامت بدن متوقف بر خوردن حرام است آن را برای او مباح و حلال کرد. امام(ع) می‌فرماید: ثُمَّ قَالَ أَمَّا الْمَيْتَةُ فَإِنَّهُ لَا يُدْمِنُهَا أَحَدٌ إِلَّا ضَعُفَ بَدَنُهُ وَ نَحَلَ جِسْمُهُ وَ وَهَنَتْ قُوَّتُهُ وَ انْقَطَعَ نَسْلُهُ وَ لَا يَمُوتُ آكِلُ الْمَيْتَةِ إِلَّا فَجْأَةً. بنابراین فلسفه تحریم را چنین ذکر کرده‌اند. در ابواب اطعمه محرمه از این نمونه روایات است.

دلیل عقل

اضرار به نفس از مصادیق ظلم به نفس است. حرمت ظلم از مستقلات عقلی است. لکن دلیل اجماع مدرکی است، لذا اعتبار ندارد و چه بسا به استناد عقل است.

بنابراین اعتناء نکردن به بیماری ویروس حرام است. در جایی که باید دستکش یا ماسک بزند و یا در اجتماع حاضر نشود، واجب است رعایت کند.

وجوب خود قرنطینگی

بحث دیگر این است، اگر کسی مبتلا شد به جهت این‌که دیگران را مبتلا نکند نباید خودش را در معرض قرار دهد، یعنی باید خودش را قرنطینه کند. از مردم و اطرافیان کناره بگیرد. اگر خودش بداند ناقل است اما دیگران ندانند، سبب انتقال ویروس و موجب مرگ دیگری شود ضامن است. اگر سبب قتل دیگری، انتقال عمدی بیماری بوده قتل عمد خواهد بود و دیگر اقسام قتل مطرح می‌شود.

انتهای پیام/

پی نوشت؛

1 - بقره/سوره2، آیه173.

2 - مائده/سوره5، آیه3.

3 - انعام/سوره6، آیه119.

4 - نحل/سوره16، آیه115.

5 - نساء/سوره4، آیه110.

6 - لقمان/سوره31، آیه13.

7 - بقره/سوره2، آیه119.

8 - وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج24، ص99، أبواب الاطعمه و الاشربه، باب1، ح1، ط آل البيت.