چاپ صفحه

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، محمد امین مهدی زاده دانشجوی دکترای سیاست گذاری فرهنگی در یادداشتی با موضوع تحول معنای بدن در میان زنان و عوامل موثر بر آن، نوشت: با ظهور عصر جدید نمای ظاهری کردار‌های بدن اهمیتی خاص یافته‌اند. کنترل منظم بدن ازجمله شیوه‌هایی است که به وسیله آن فرد هویتی شخصی از خود بروز می‌دهد و درعین‌حال «خود» نیز به طور کم و بیش ثابت، از ورای همین روایت در معرض تماشا و ارزیابی سایر افراد قرار می‌گیرد. به‌علاوه مدیریت بدن می‌تواند به عنوان ابزاری برای شناسایی راهبرد‌های تمایز بخش مورد استفاده قرار گیرد. در واقع تا پیش از این هویت اجتماعی به وسیله موضوعات انتسابی مانند خانواده، دین و یا جایگاه فرد در نظام تولید مشخص می‌شد اما در پی تحولات فرهنگی دو سده اخیر مصرف و نمایش آن به یکی از مهمترین منابع هویت اجتماعی بدل شده است. (آزاد ارمکی، چاووشیان، ۱۳۸۱: ۵۸) براین اساس دیگر افراد برای رفع نیاز مصرف نمی‌کنند بلکه هدف افراد از روی آوردن به مصرف کالاها، کسب تشخص، احترام و منزلت اجتماعی است. مصرف راه ‌نشان دادن موقعیت اجتماعی است و این کار به ‌وسیله مصرف تظاهری انجام می‌شود. در این میان بدن به منزله مستقیم ترین و دردسترس‌ترین محملی که می‌تواند نمایشگر مصرف و شیوه زندگی باشد اهمیت دوچندانی یافته و مدیریت بدن به یکی از بخش‌های مهم سبک زندگی افراد تبدیل شده است. برای این اصطلاح تعاریف مختلفی بیان شده است. در یک تعریف مدیریت بدن به هر نوع نظارت و دست‌کاری مستمر ویژگی‌های ظاهری و آشکار بدن گفته می‌شود. فدرستون معتقد است که مدیریت بدن به مجموعه بلندی از اعمالی نظیر تاتو ، پیرسینگ ، بریدن بخشی از بدن، بدن‌سازی، رژیم گرفتن و … گفته می‌شود. به نظر او آنچه که موجب مدیریت بدن می‌شود احساس کنترل بر بدن و ساختن ژستی برخلاف بدن طبیعی و عادات هرروزه‌ای است که بر زندگی چیره است (خواجه‌نوری و دیگران، ۱۳۹۰: ۳۴).گیدنز نیز در این زمینه می‌نویسد: «امروزه بدن به صورت جزئی از بازتابندگی دنیای امروز درآمده است و رژیم‌های ویژه برای بدن‌سازی، توجه به آراستگی و نظافت جسم در دوره معاصر تجدد بدن را در برابر گرایش‌های بازتابی مداوم، به‌ویژه در شرایطی که کثرت انتخاب وجود داشته باشد، تأثیرپذیر ساخته است» (گیدنز، ۱۳۷۸: ۱۴۵)

بررسی عوامل موثر در اهمیت یافتن مدیریت بدن

2.1. رسانه و شبکه‌های اجتماعی

همان گونه که پیش‌ازاین بیان شد در دوران معاصر بدن اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده و انسان ها زمان زیادی را صرف توجه و رسیدگی به آن در قالب رفتارهای مصرفی می‌کنند. (آزادارمکی و چاووشیان،1381: 34) در این میان گرچه موضوع بدن با هویت، اقتصاد، سرمایه و مصرف گره خورده است اما فرهنگ مصرف را رسانه‌ها ایجاد می‌کنند. آن‌ها که توانایی بالایی در ایجاد و بازنمایی واقعیت دارند، در همکاری با صنعت مد و زیبایی تعیین می‌کنند که چه بدنی زیباست و چه بدنی از معیارهای زیبایی‌شناختی برخوردار نیست و چه سبکی از پوشش بدن، سبک مطلوب و ایدئال است. (ساروخانی، میرزاخانی و باقرزاده، 1399: 138) رسانه‌ها ابتدا شاخص‌های زیبایی را در جامعه تغییر داده و با ایجاد فشار اجتماعی زنان را نسبت به وضعیت کنونی خود ناراضی و سپس آن‌ها را به سمت مصرف کالاهای مربوطه سوق می‌دهند. باتوجه‌به گسترش وسایل ارتباطی و شبکه های اجتماعی ایجاد امکان مشاهده شبکه و محصولات رسانه‌ای خارجی، زنان ایرانی نیز در معرض این آسیب قرارگرفته اند. علاوه بر این رسانه‌های داخلی مانند صداوسیما، سینما و نشریات نیز تا حدودی در همین مسیر حرکت کرده و زنان را به‌سوی مصرف مرتبط با مدیریت بدن سوق داده‌اند.

2.1.1. شبکه های اجتماعی

بخش عظیمی از تبلیغاتی که در فضای مجازی توسط اینفلوئنسرها و بلاگرها صورت می‌گیرد مربوط به لباس و پوشاک و همچنین لوازم‌آرایشی است؛ بدین منوال آن‌ها از این طریق به مخاطب القا می‌کنند که چه چیزی مد است، رنگ سال چیست، پوشیدن چه لباسی و یا انجام چه آرایشی نشانه شیک و خاص بودن است؟ بدین ترتیب مخاطبان نیز بعد از مدتی دنباله‌رو این پیشنهاد‌ها می‌شوند و درصورتی‌که از هر یک از این استانداردها تخطی کنند خود شخص نخستین فردی است که خود را سرزنش می‌کند و با دیدۀ شرم به خود می‌نگرد. در اصل آنچه مشهود است این است که شاید در وهله اول معرفی پوشاک و لوازم‌آرایشی بی‌ربط به مسئله کنترل بدن به نظر برسد اما پوشاک به‌عنوان امری معرفی می‌شود که در پی زیباتر نشان دادن بدن است و استفاده از لوازم‌آرایشی هم به‌منظور نزدیک‌تر شدن به معیارهای زیبایی‌شناختی رایج است؛ بدین منوال می‌توان نتیجه گرفت که فرد از طریق انتخاب لباس‌های خاص و لوازم‌ آرایش تبلیغ‌شده به دنبال معرفی خود به‌عنوان فرد پذیرفته‌شده در گفتمان است(درزی نژاد، 1399). هاشمی خواه(1401) که در تحقیق خود به بررسی نوجوانان شهر شیراز پرداخته بر اهمیت این موضوع تاکید داشته و بیان نموده است یکی از فاکتورهای اساسی که متکی بر آن نوجوانان مصاحبه شونده امر پوشش و نحوه مدیریت بدن خود را تنظیم ساخته اند فضای مجازی و دنیای دیجیتال می باشد که به نوعی الهام بخش سلایق آنان بوده است. لذا بسیاری از این نوجوانان اذعان داشتند که سبک پوششی و آرایشی آنان بی ارتباط با فضای مجازی نبوده و آنان به نسبتی بیش و کم متأثر از آن گشته اند. به عنوان مثال دختر 13 ساله از تأثیرات فضای مجازی می¬گوید: «فضای مجازی توی پوشش من خیلی تاثیر گذاشته مثلا بعضی از سایتا که تبلیغ لباس انجام میدن باعث میشه ما هم ترغیب بشیم اون لباسا رو بخریم و پوششمون رو شبیه اون سایتا کنیم... البته اینا همش استرس داره و همش احساس میکنی باید چک کنی خرید کنی. ولی دوست دارم که انتخابش کنم یعنی علایقم از طرف فضای مجازی اومده مثلا این تیپ و استایل رو دوست دارم و دوست دارم موهامو رنگ کنم و اینطوری موهامو ببندم و اینو از فضای مجازی گرفتم».

2.1.2. نشریات عامه پسند

یکی دیگر از مهم‌ترین ابزار صنعت مد در چند دهه اخیر نشریات و مجلات عامه‌پسند و زنانه محور بوده است. بر اساس نظریه اسطوره زیبایی، ایدئولوژی زیبایی وعده دسترسی میان بر به زیبایی را به افراد می‌دهد و اعتمادبه‌نفس، ارزش و احترام ناشی از آن را به‌عنوان یک نیاز واقعی به زن القا می‌کند. این توهم مدرن، زنان را به دامی انداخته است که در آن به سختی تلاش می‌کنند خود را شبیه به مدل های تبلیغ شده بکنند. مدل هایی که وزن آن‌ها 23درصد از وزن یک زن عادی کمتر است. در کنار ایدئولوژی زیبایی، «اقتصاد زیبایی» قرار دارد که به منزل یک سیستم اقتصادی عمل می‌کند. اقتصاد زیبایی از طریق ایدئولوژی زیبایی، کلیشه‌های جنسی را به فضیلت تبدیل می‌کنند و با زیر سؤال بردن فضیلت های سنتی مانند خانه‌داری، دستیابی به زیبایی را جایگزین آن می‌کنند. صنایع بهداشتی و پوستی از طریق رسانه‌ها و مطبوعات، سانسور فرهنگی جدیدی را بر فضای فکری زنان اعمال می‌کنند تا مدل های لاغر، جوان و خوشحال را به‌عنوان الگوی موفق جایگزین زنان خانه‌دارکنند. (مختاری، رجایی. 1395: 226-227)

2.1.3. شبکه‌های تلویزیونی خارجی

در زمینه مسئله استفاده از شبکه‌های ماهواره ای در ایران، پژوهش‌های زیادی صورت‌گرفته است. بر اساس همین تحقیقات زنان قشر اصلی مخاطبان شبکه‌های فرهنگی مانند فیلم و سریال را تشکیل می‌دهند. موحد در پژوهشی که بر روی عوامل مؤثر بر مدیریت بدن دختران دانشجوی دانشگاه شیراز انجام داده به این نتیجه رسیده است که میزان مصرف رسانه‌های خارجی 15 درصد تغییرات متغیر وابسته یعنی مدیریت بدن را تعیین می نماید. یعنی بخش مهمی از توجه دختران دانشجو به مدیریت بدن به دلیل مصرف تولیدات شبکه‌های ماهواره ای است. طالبی نیز در پژوهشی که بر روی زمینه های ایجاد هویت جنسیتی بازاندیشانه در زنان تهرانی انجام داد، به وجود همبستگی و ارتباط معنادار میان استفاده زنان از شبکه‌های ماهواره ای و توجه به موضوع مدیریت بدن دست یافت.

2.2. گروه‌های دوستی

برای نوجوانان و جوانان مهمتر از اقوام و خویشان و حتی اطرافیان دوستان آنان می¬باشند. در واقع مرجعیت همالان برای نوجوانان بسیار معتبر است و آنان در تلاش¬اند با هم¬رأی و همرنگی خود نسبت به یکدیگر و یا جمع همالانی که در آن عضو هستند حس حمایتگری را کسب کنند. لذا این حمایتگری به نوعی با تأیید و تحسین آنان ایجاد می¬شود و حرکت در خلاف رأی و نظر آنان حس طردشدگی و فقدان حمایت گروهی بر نوجوان خواهد بود و این امر می¬تواند اعتماد به نفس او را خدشه¬دار گرداند. در این میان پرداختن به ظاهر و سبک پوششی یکی از امور مورد توجه نوجوانان است که نه تنها برای خود بلکه نسبت به یکدیگر نیز حساسیت داشته و اعمال نظر دارند. در پژوهش احیایی و همکاران(1392) که به علل تمایل به جراحی بینی در شهر تهران انجام شده نشان می‌دهد توصیه دوستان یکی از عواملی برای گرایش به جراحی زیبایی بینی در بین زنان بوده است. در پژوهش هاشمی‌خواه(1401) نیز که به بررسی نوجوانان دختر پرداخته نوجوانان بر این مهم تأکید داشته و خود را از منظر دوستان ارزیابی می¬کردند و یا به نوعی نظر آنان را در شکل¬دهی ظاهر خود مد نظر قرار می¬دادند. علاوه بردوستان ، جنس مخالف نیز در این موضوع می¬تواند موضوعیت داشته و ظاهر و شکل و شمایل خود را در راستای تأیید و تمجید جنس مقابل تنظیم سازد و حتی در این خصوص دغدغه‌مند گردد و نظر آنان در تصمیم¬گیری¬های امور شخصی مورد توجه واقع گردد. پژوهش مذکور نیز بر این موضوع تاکید داشته و یکی از مصاحبه شوندگان در همین زمینه بیان نموده است که« خب نگاه جنس مخالف هم خیلی مهمه. یه جورایی صد در صد.... من دوست دارم تیپم رو دوست پسرم بپسنده... یعنی یه جورایی از اون الگو می¬گیرم». در مجموع می‌توان گفت در دهه های اخیر با تغییر منابع هویتی، فرهنگ جامعه بدن محور شده و بدن به محلی برای ایجاد و خلق آرزوهای انسان بدل گردیده و فخرفروشی با پوشاك مد روز يـا سـاختن تـصويري دلخواه از خويشتن به وسيله روش‌های جديد مانند جراحی‌های زيبايي، رژيم‌های غذايي، بدن‌سازی و تجهيزات ورزشي و آرايشي، امكاني است كه به‌طور آشکار به روي همگان گشوده شده است و افراد سعی می‌کنند با نمایش هرچه بهتر و متمایزتر از دیگران برای خود هویت‌سازی نمایند که این رویداد پیامدهای فرهنگی و اجتماعی فراوانی به دنبال داشته است.

منابع

- آزاد ارمکی، تقی و چاوشیان، حسن(1381)، بدن به ‌مثابه رسانه هویت، جامعه‌شناسی ایران، شماره 4: 75-57. - احیایی، فرید علی؛ لطیفی، آرمان؛ بختیاری، محمود؛ حسن‌پور، اسماعیل؛ شریعتی، نبی‌الله؛ اعتمادی، کورش و حریری غلامرضا (1392)، بررسی اپیدمیولوژیک علل گرایش به جراحی زیبایی بینی در شهر تهران، مجله طب و تزکیه، سال 22، شماره 3، 9-16. - افراسیابی،حسین، شریعتی نسب، طاهره(1398)بازنمایی معنا و تجربه خالکوبی در میان زنان جوان، جامعه پژوهی فرهنگی، صص25-48 - پوررجبی، میلاد، مجدی، علی اکبر(1400) برساخت هویت اجتماعی و نمایش بدن، فصلنامه مطالعات زن و خانواده، دوره 13، شماره 17 - خواجه‌نوری، بیژن؛ روحانی، علی و هاشمی، سمیه (1390)، سبک زندگی و مدیریت بدن، جامعه‌شناسی زنان، سال دوم، شماره 4، 47-21. - درزی¬نژاد، کوثر (1399)، گریزی بر فرآیند کنترل بدن در فضای مجازی، سایت انگاره. - عباس زاده،محمد، غنی افشرد، فریبا(1392) بررسی جامعه شناختی تأثیر تمایل به درونی‌سازی ایده‌آل لاغری، مدیریت بدن و نارضایتی بدنی بر بی‌نظمی‌های غذایی، فصلنامه جامعه شناسی اقتصاد و توسعه - طالبی، هانیه، کمالی، افسانه. بررسی رابطه جهانی شدن فرهنگ و هویت جنسیتی بازاندیشانه زنان، تهران: دانشگاه الزهرا، 1395 - گیدنز، آنتونی (1378)، تجدد و تشخیص؛ جامعه و هویت شخصی در عصر جدید (ناصر موفقیان). تهران: نشر نی - مختاری،مریم، رجایی،محمدصادق(1395). بازنمایی زنان در تبلیغات تجاری نشریات به عنوان بستری برای شکل‌گیری هویت آنها، مطالعات فرهنگ و ارتباطات، شماره 35 - مرادی، علی(1396). بررسی عوامل جامعه شناختی موثر بر خالکوبی، پژوهش های راهبردی امنیت ونظم اجتماعی، شماره 16 - مهرابی،قاسم، رزاقی،محمدابراهیم، یزدانی،فائزه(1395). شناسایی انگیزه و دلایل خالکوبی ورزشکاران، مدیریت ارتباطات در رسانه های ورزشی، شماره 12 - میرزاخانی، معصومه، ساروخانی، باقر، خجسته، حسن(1399).تحلیل نشانه شناسی بدن در تبلیغات تجاری، زن در فرهنگ و هنر، شماره 12 - هاشمی خواه، زینب(1401). زمینه‌های موثر بر مدیریت بدن دختران نوجوان، دانشگاه علامه طباطبایی