ارکان عدالت اجتماعی- سیاسی از دیدگاه شهید محمدباقر صدر

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه؛ «مسعود پورفرد» دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی از جمله پژوهشگران و نویسندگانی است که آثار متعددی درباره شهید محمدباقر صدر، این شخصیت دینی و انقلابی نگاشته است. به مناسبت سالروز شهادت آیت الله سید محمدباقر صدر با او گفتگویی صورت گرفته است که در ادامه مشروح این گفتگو را می‌خوانید؛

*آثاری که درباره شهید محمدباقر صدر نگاشته‌اید را معرفی و پیرامون آن توضیح بفرمائید.

یکی از آثاری که درباره شهید محمدباقر صدر نگاشته ام، کتابی است به زبان عربی با عنوان «آفاق الفکر السیاسی للسیّدمحمدباقر الصدر» که توسط کمال السیّد در سال ۱۳۷۳ ترجمه شده است. در این کتاب اندیشه سیاسی شهید صدر در مورد فلسفه سیاسی، حکومت و دولت بحث شده است. مقاله‌ای نیز با نام «مبانی و مبادی اندیشه سیاسی شهید صدر» در سال ۱۳۸۷ در شماره ۵۰ فصلنامه حکومت اسلامی نوشته ام که در این مقاله به مبانی دیدگاه‌های شهید صدر در بحث هستی شناسی پرداخته ام.

وی پدیده‌های طبیعی را در پرتو ربط و نسبت آنها با انسان و خدا معرفی می‌کند. در این بینش نه تنها خداوند خالق جهان، قوانین و سنن حاکم بر هستی است بلکه مهم‌تر از آن مدبر هستی نیز اوست و از این زاویه به تعقیب شناسایی بیشتر خالق، اوصاف او و شناخت کامل‌تر جایگاه انسان در هستی و غایات آفرینش اوست و هر اندازه تفسیر فلسفی ما از هستی و حیات و زندگانی روشن باشد، رهیافت‌های سیاسی– اجتماعی ما نیز به همان میزان کارگشا است.

در بحث انسان‌شناسی نیز توجه وافری به تعامل بین حب ذات و خود دوستی انسان و بعد معنوی انسان دارد و معتقد است راه و سرشت نیک و بی راهه در اجتماع و سیاست هر دو برساخته انسان است و نقش فکر و اراده را تعیین کننده در حیات سیاسی انسان‌ها می‌داند. در بحث معرفت شناسی شهید صدر در تلاش است تا به وسیله بازسازی منطق صدرایی و تغییر در حوزه ساختارشناسی معرفت و ادراکات، در واقع به نوعی در فلسفه سیاسی اسلام که صرفاً به مباحث هستی شناسی می‌پرداخت، تنوع ایجاد کند.

در بحث صورت بندی سنن تاریخی ضمن برشمردن سنن تاریخی به شرطی، قطعی و غیرقطعی معتقد است. نوع سوم مورد اهتمام قرآن قرار گرفته است و نقش انسان در سازندگی حرکت تاریخ را نشان می‌دهد. سرانجام در نظریه خلافت عمومی، انسان را نماینده خدا در روی زمین با ویژگی‌های خاص می‌داند که از طریق رابطه تواماً فقیه به عنوان مسئول و ناظر با مشارکت توده مردم در سرنوشت خود از هر گونه نظام سیاسی استبدادی جلوگیری می‌نماید.

همچنین مقاله «آزادی سیاسی از منظر شهید صدر» با عنوان «همایش آزادی» از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۰ به چاپ رسیده است. در این مقاله به دیدگاه شهید صدر در مورد آزادی اشاره شده است. شهید صدر معتقد است آزادی را کسی به انسان‌ها هدیه نمی‌دهد بلکه انسان طبیعتاً و اصالتاً به دلیل اینکه موجودی دارای عقل و اراده است آزاد است و در مقایسه آزادی سیاسی- اجتماعی با نظام غرب معتقد است در اسلام آزادی حقیقی وصوری با یکدیگر آمیخته است و رهایی انسان از قیدهای اسیرکننده اراده تلاشی برای رسیدن به سعادت و کمال آزادی حقیقی است.

در مقاله «عدالت سیاسی از منظر شهید صدر» که در سال ۱۳۸۶ در شماره ۲۱۱ نشریه پگاه به چاپ رسید نیز به این مسأله پرداخته‌ام که شهید صدر عدالت را به معنای اعتدال‌گرایی، میانه‌روی، قراردادن هر چیز در جای خودش و رعایت استحقاق‌ها و نفی تبعیض گرفته است و در عدالت اجتماعی – سیاسی آن را نزدیک به برابری اقتضایی و مساوات حقیقی یا اعتدال در سلوک اجتماعی – سیاسی به دور از هر گونه انحراف و کاستی تعریف کرده است.

در رویکرد صدر در بحث عدالت اجتماعی – سیاسی، مصادیق عملی و تعاریف عملیاتی اهمیت دو چندانی دارند. او در بحث ارکان عدالت اجتماعی – سیاسی به سه واژه مهم تکافل، توازن و تأمین اجتماعی – سیاسی پرداخته است. تکافل را با دو ضمانت معنوی و درونی و ضمانت اجرایی که یکی ریشه در فطرت انسان و دیگر به عهده قدرت سیاسی دولت است مربوط می‌داند. در رکن دوم عدالت اجتماعی – سیاسی به بحث توازن پرداخته است که آن را به معنای تعادل و برابری در جامعه در حوزه‌های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی می‌گیرد و تعریف عملیاتی آن را این گونه بیان می‌دارد: ایجاد فرصت‌های برابر برای همه شهروندان منتهی با قیدی که در استفاده صحیح یا ناصحیح از این فرصت، شهروندان و اراده آنان تعیین کننده باشد. در بحث از تأمین اجتماعی – سیاسی منظورش ایجاد امنیت توسط قدرت سیاسی برای تمامی شهروندان است. در مقاله «بازخوانی اندیشه سیاسی شهید صدر» نیز به مباحث اندیشه سیاسی و مردم سالاری دینی از منظر شهید صدر و مباحث جامعه و فلسفه تاریخ اشاره شده است.

*در حال حاضر اثری پیرامون روش و دستگاه فکری شهید صدر در علوم سیاسی نیز در دست نگارش دارید. نام این کتاب چیست و در آن به چه مسائلی پرداخته‌اید؟

بله کتاب «کاربرد دستگاه روشگانی و فکری – سیاسی شهید صدر در علوم سیاسی» برای پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در سال ۱۳۹۸ است. در این پژوهش دستگاه روشگانی و فکری- سیاسی شهید صدر در علوم سیاسی در سه حوزه بازشناسی، بازنگری و بازسازی مورد مطالعه قرار گرفته است. با اشاره‌ای گذرا به حوزه بازشناسی و دسته بندی آن به موضوع، روش و غایت علم سیاست اشاره گردیده است. در حوزه بازنگری تفاوت رهیافت‌های موجود درباره دستگاه روشگانی و فکری – سیاسی شهید صدر در علوم سیاسی و غرب بیان شده و اشاره گردیده که قلمروهای سه گانه موضوع، روش و غایت در علوم سیاسی غربی نمی‌توانند سازگار با خواسته‌های نظام دانایی ما باشند. سرانجام در حوزه بازسازی دستگاه روشگانی و فکری – سیاسی شهید صدر در علوم سیاسی، ضمن طرح مسأله، پیشنهاداتی در جهت بهبود وضع موجود از جمله بیان روش شناسی سیاسی و چارچوب و سازه نظری بومی ارائه شده است.

با عنایت به اینکه اکنون در حوزه سیاست، دانش پژوهان از ناحیه روش شناسی و چارچوب و سازه نظری بومی متعلق به مواریث فرهنگ اسلامی در رنج و سختی به سر می‌برند و از سرناچاری از دستگاه روشگانی و چارچوب و سازه نظری غیر بومی استفاده می‌نمایند، این پژوهش که نگاه مسأله محور دارد به دنبال ارائه پاسخ به این مشکل و معضل در حوزه سیاست می‌باشد. محقق تصمیم بر این گرفته است که از ایده‌ها و تراوشات فکری – سیاسی شهید صدر به عنوان یک روشنفکر دینی مجدد در خصوص این امر سیاسی استفاده نماید. البته بعد از مستندسازی به آرا و اندیشه سیاسی شهید صدر، تمام مباحث روش شناسی و چارچوب و سازه نظری اقتباس شده از او را پس از بازشناسی، بازنگری و بازسازی دستگاه روشگانی و فکری- سیاسی شهید صدر را در معرض و رؤیت مخاطبین دانش پژوهان سیاسی قرار خواهد داد. برای مثال نمودار چارچوب «انسجام منطقی نظام مند» در نظر شهید صدر پس از بازسازی به صورت زیر است:

فهرست ساماندهی پژوهش

۱- کلیات و تمهیدات نظری

۲- توصیف و تبین دستگاه فکری-سیاسی شهید صدر

۲-۱- دستگاه فلسفه سیاسی

۲-۲- دستگاه فقه سیاسی

۲-۳- دستگاه جامعه شناسی سیاسی

۳- چارچوب و سازه نظری در حوزه سیاست

۴- روش شناسی سیاسی در حوزه سیاست

۵- نتیجه گیری وجمع بندی مباحث

*آثار شهید محمدباقر صدر در حوزه روش شناسی علم دینی و فهم قرآن از نظر شما چقدر حائز اهمیت است؟

آثار ایشان در حوزه روش شناسی بسیار سودمند و مؤثر است و به همین خاطر اشاره نمودم که کتاب «کاربرد دستگاه روشگانی و فکری – سیاسی شهید صدر در علوم سیاسی» را در دست تحقیق دارم. در خصوص روش شناسی علم دینی و فهم قرآن، شهید سید محمدباقر صدر از معدود صاحب نظران تلقی می‌شود که در زمینه تفسیر موضوعی قرآن کریم اقدام به نظریه پردازی نموده است. مفهوم کانونی در نظریه ایشان «استنطاق» است که به معنای ارائه پرسش‌های جدید به قرآن جهت اخذ پاسخ‌های مناسب از آن می‌باشد.

*مهم‌ترین آثار و کتب ایشان از دیدگاه شما کدام اند؟

اکثر آثار ایشان سودمند است اما برای ایران کنونی ما و از مؤثرترین آنها می‌توان به کتاب‌های ذیل اشاره کرد:

فلسفتنا، اقتصادنا، مجتمعنا، دروس فی علم الاصول(مشهور به حلقات)، المدرسه القرانیه، خلافه الانسان و شهاده الانبیا، الاسلام یقود الحیاه و تفسیر موضوعی قرآن.

*شهید محمدباقر صدر و اندیشه‌های او تا چه اندازه بر روی انقلاب اسلامی و شخصیت‌های انقلابی ما تأثیر داشته‌اند؟

با عنایت به اندیشه‌های سیاسی شهید صدر باید گفت ایشان در میان روحانیت مرتبط با حوزه نجف و امام خمینی(ره) در تبعید، به ویژه نگرش‌های تحول خواه در ایران سهم به سزایی درتفکر انقلابی و به ویژه تشکیلات سیاسی داشتند. هر چند ایشان خودش را در اندیشه سیاسی وفادار به امام خمینی(ره) مطرح کرده است ولی در سطح نخبگان کشور به خصوص در مباحث تئوریک اقتصادی مانند نظریه منطقه الفراغ(از مهم‌ترین دیدگاه‌های شهید صدر در زمینه اقتصاد اسلامی و تشکیلات و احزاب سیاسی) الحق که تأثیرگذار بوده است. از جمله نقش شاگرد ایشان آیت الله هاشمی شاهرودی(ره) در استمرار انقلاب اسلامی ستودنی است.

انتهای پیام/

منبع: مهر

https://ihkn.ir/?p=10727