بحث‌های اندیشه اقتصاد اسلامی و اندیشه اقتصادی متفکران شیعه یک روند رو به رشدی داشته است منتها شاید یک سری از دغدغه های معرفت شناسی داریم شاید هنوز مرزهای فقه اقتصادی یا حقوق اقتصادی با نظریه اقتصاد اسلامی خیلی شفاف نشده است.
به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، محمد جواد توکلی، استاد گروه اقتصاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در مقاله ای به بررسی اندیشه اقتصادی فقهای شیعه می پردازد که در ادامه متن آن را ملاحظه می کنید؛
شاید اندیشه اقتصادی فلاسفه مسلمان و فقهای شیعه استمرار دیدگاه‌های اقتصادی است که در قرآن و سنت مطرح‌شده است و آن اندیشه‌ها را به صورت مشخص فرموله و ارائه‌شده است. اگر بخواهم به اختصار به اندیشه‌ها اشاره‌کنم، پیش از قرون وسطی و یا در قرون وسطی فلاسفه برجسته‌ای داریم از جمله فارابی، ابن مسکویه و از جمله ابن سینا که شما رگه های اندیشه اقتصادی را می‌توانید در مدینه فاضله فارابی ببینید، در تدبیر منزله مسکویه کتاب تجارب الامم و تهذیب الاخلاق ببینید. در کارهای ابن‌سینا می‌شود این‌ها را دید. به طور مثال اگر ما نظریه تقسیم‌کاری که عمدتاً با آدام اسمیت شناخته می‌شود در کارهای فارابی به آن اشاره‌شده است، در نظریه عدالت فارابی می‌توانیم برخی از نظریه‌هایی که در اقتصاد متعارف هم آمده است را مشاهده کنیم.
بحث وظائف دولت، بحث عقلانیت اقتصادی الآن فرصت نیست و گرنه به نظر بنده ما یک ذخیره عمیقی در بحث‌های فلسفه اقتصاد اسلامی راجع به مفاهیمی مثل مفهوم عقلانیت داریم که یکی از حوزه‌های کاری بنده هم بوده است. وقتی نگاه می‌کنیم در واقع فلاسفه مسلمان به این نکته توجه داشته‌اند که ما از نوعی عقلانیت نقص رنج می‌بریم و اگر بخواهیم تحت تأثیر امیال باشیم، عملاً مدل‌های رفتاریمان دچار مشکل می‌شود و بحث تقوا و مدل‌های کنترل رفتاری را می‌شود رگه‌های آن را در بحث نظریات فلاسفه مسلمان دید.
فقهای شیعه در قرون وسطی مثل شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و محقق حلی که برخی از این‌ها را به صورت مستقیم به آثارشان مراجعه کرده‌ام که به نظر بنده در این آثار خیلی کم‌کار شده است و کارهای ثانویه‌ای که شده است خیلی دقیق نیست.
شاید برای کار ابن‌سینا فقط یک روز جست و جو کرده‌ام تا ببینم چیزی که در خصوص تدبیر منزل دارد و در کجا این بحث آماده است؛ در آخر در نرم‌افزار نور پیدا کردم که در مجموعه کتاب بحث تدبیر منزل ابن‌سینا آمده است و در مقاله استفاده شد. برخی از اندیشه‌های اقتصادی که علما داشته‌اند در اینجا تفکیک‌شده است، بین اندیشه حقوق اقتصادی با نظریه اقتصاد اسلامی تفکیک قائل شده ایم که شهید صدر نیز به‌گونه‌ای این تفکیک انجام می دهد. به‌طور مثال بحث نظریه کفایت زکات، بعد معنوی زکات، نوسانات طبیعی و معنوی مصنوعی قیمت را که نمی‌توانم وارد شوم.
اصول حاکم بر مالیات‌های اسلامی، بحث شکست بازار و لزوم مداخله دولت، بحث نظریه قیمت، عدالت که حتی در دیدگاه‌های شیخ مفید می‌توانیم بحث همبستگی رشد و عدالت را پیدا کنیم و روی آن تئوری سازی کنیم و جلو ببریم. بحث تقسیم‌کار خواجه نصیر حتی مثال‌های عینی می‌زند که خیلی بحثش جلوتر از آدام اسمیت است و مثال‌های جالبی دارد.
نکته‌ای که شاید در حال حاضر بسیار مطرح‌شده است و تیتر آن را من داده‌ام، به نظر می‌رسد که کارهای فلاسفه مسلمان و شیعه مثل فارابی و ابن‌سینا راجع به مدینه فاضله می‌تواند مدل و نظریه‌ای برای پیشرفت فضیلت محور را برای ما معرفی کند و ما بتوانیم بر اساس این در الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت از این نظریه استفاده کنیم.
اما در اندیشه اقتصادی شیعیان بعد از قرون وسطی یک تحولی در دوره صفویه وجود دارد که به نظر می‌رسد وقتی به تاریخ عقاید نگاه می‌کنیم، می بینیم علما مورد مشورت حکام قرار گرفتند و در معرض یک هجوم‌هایی قرار گرفتند به همین دلیل اندیشه‌های اقتصادی‌شان تبلور پیداکرده است.
به طور مثال در دوره صفویه چون حاکمان صفوی مثل محقق کرکی به علما اقبال نشان دادند، این اندیشه‌ها گسترش پیدا می‌کند. یا در دوره اواخر قاجار، وقتی استعمار انگلیس به ایران هجوم می‌آورد همانند مرحوم آقانجفی، مرحوم مدرس اندیشه‌های حمایت گرایانه از تولید ملی که در حال حاضر نیز بحث اقتصاد مقاومتی داریم رگه‌های آن را در اواخر قاجار می‌بینیم.
بنده هم آن را با این عنوان آورده‌ام که غیر از اندیشه علمای شیعه مثل دوانی، دشتکی و دیگران وقتی به علمای صفویه می‌رسیم می‌بینیم که فقه اقتصادی حکومتی تقویت می‌شود به خاطر اینکه علما مخصوصاً شیعه که در حاشیه بوده‌اند مقداری مورد مشور قرار می‌گرفتند.
شاید یکی از چیزهایی که بنده نیز تعجب کردم بحث ملاصدرا بوده است، مقداری روی اندیشه‌های او متمرکز شویم، برخی از مبانی فلسفی اقتصاد اسلامی را می‌شود در نظریات ملاصدرا پیدا کرد. به طور مثال بحث ضرورت پیوستگی اقتصاد و اخلاق در جامعه اسلامی، وظیفه اصلی حکومت، تقسیم سعادت به دنیوی و اخروی، تقسیم شقاوت به دنیوی و اخروی و مسائلی از این دست در آثار ایشان دیده می شود؛ نظریه عقلانیت به گونه‌ای بر اساس دیدگاه‌های ملاصدرا در مقاله آمده است.
یک قسمتی هم در خصوص بحث علمای مشروطه و نظریه حمایت از تولید جامعه اسلامی است؛ این عنوان جامعه اسلامی را با عنایت آورده‌ام چون در دیدگاه علما وقتی نگاه می‌کنید خیلی کشورهای اسلامی مفهوم پیدا نکرده است و چیزی که وجود دارد جامعه اسلامی است. به عبارت دیگر گویی علما به سمت اتحاد مسلمان‌ها نگاه می‌کردند و بیاناتشان به سمت حمایت از تولید اسلامی است که رگه‌های این نظریه را در بحث میرزای شیرازی می‌بینم.
سپس موج دوم را در علمای اصفهان می بینیم که بیانیه پنج ماده‌ای صارکرده و شرکت اسلامیه ایجاد می کنند؛ آخوند خراسانی و آیت‌الله سید محمدکاظم یزدی نیز در این عرصه وارد می‌شوند و فتاوایی در حمایت از تولید ملی می دهند؛ این جلوه‌های برجسته‌ای از نظریات اقتصادی فقهای شیعه است که ما کمتر بر روی آن کارکرده‌ایم. در دوره پهلوی هم مرحوم ملاعلی کنی، آیت‌الله مدرس، آیت‌الله کاشانی در این زمینه اهتمام داشتند که در مقاله به آن پرداخته‌شده است.
در یک قسمتی از مقاله بر روی اندیشه معاصر اقتصاد اسلامی کار کرده ام و من اینجا ادعا کرده‌ام که مبدأ اندیشه مدون اقتصاد اسلامی را باید شهید صدر دانست و بعد از شهید صدر نیز به‌گونه‌ای نظریه ایشان بسط پیدا کرد ولی شاید بخشی از قسمت‌های نظریات شهید صدر را به خوبی کار نکرده‌ایم. کتاب‌های شهید صدر را خیلی در حوزه‌های علمیه نمی‌خوانند. حتی موسسه امام خمینی(ره) که قبلاً کتاب‌های شهید صدر جزو کتاب‌های درسی‌اش بود اکنون دیگر نیست.
از این جهت شهید صدر را شایسته نام بنیان‌گذار اقتصاد اسلامی می‌دانیم که یک تبیین نظام‌مندی از اقتصاد اسلامی دارد، بحث نظریات مختلفی که دارد مثل نظریه منطقه الفراغ، نظریه توزیع قبل از تولید و توزیع بعد از تولید و بحث‌های باز تولید، بحث روش کشفی، نظریه عدالت و توازن اجتماعی از جمله آنها است.
تأمین اجتماعی، قواعد اساسی اقتصاد اسلامی، الگوی بانکداری و دیدگاه شهید صدر در نظریات اقتصاددانان معاصر گسترش پیداکرده است. همانند آقای عباس میرآخور که بحث الگوی مشارکت در سود و زیان یا PLS را بر مبنای اندیشه‌های شهید صدر گسترش داد و به عنوان یکی از نظریات پایه در صندوق جهانی پول پذیرفته‌شده است.
تحلیل نهایی بنده این است که از تحلیل تاریخی چه نتیجه‌ای می‌توان گرفت؟ به نظر می‌رسد که در شکل‌گیری و تکامل اندیشه‌های اقتصادی متفکران شیعه فراز و فرودهایی داشته‌ایم که وقتی علما با موضوعات درگیر شده‌اند و احساس خطر کرده اند، این اندیشه ها گسترش پیدا کرده است. شاید اندیشه‌ای که در حال حاضر به واسطه وقوع در تحریم از سوی رهبر معظم انقلاب با عنوان اقتصاد مقاومتی مطرح شده است مشابه همان اندیشه‌ای است که اواخر قاجار در بحث حمایت گرایی از اقتصاد جامعه اسلامی مطرح‌شده است.
اما به نظر می‌رسد که ورود علمای شیعه به عرصه نظریه پردازی خیلی سیستماتیک نبوده است، گاهی افول پیداکرده است؛ احساس می‌کنم در مباحث فقه اقتصادی عمدتاً به سمت فقه اقتصادی فردی تمایل پیدا کرده است و موضوعات فقه اقتصاد حکومتی خیلی برجسته نشده است. به طور مثال شاید فقهای ما در حال حاضر جواب نداده‌اند که اگر شخصی ۲۵ هزار سکه بهار آزادی در شرایط تحریم اقتصادی خرید آیا نباید بخش زیادی از آن را به عنوان مالیات از او بگیریم؟ داستان مالیات‌های حکومتی چیست؟
به نظر می‌رسد بحث‌های اندیشه اقتصاد اسلامی و اندیشه اقتصادی متفکران شیعه یک روند رو به رشدی داشته است منتها شاید یک سری از دغدغه های معرفت شناسی داریم شاید هنوز مرزهای فقه اقتصادی یا حقوق اقتصادی با نظریه اقتصاد اسلامی خیلی شفاف نشده است. در حوزه های روش‌شناسی فقه اقتصادی و فقه حکومتی و فقه اقتصاد اسلامی خیلی جلو نرفته‌ایم. روش کشفی شهید صدر مدام بحث شده است ولی خیلی بر روی آن تمرکز کافی صورت نگرفته است.
با این وجود احساس می‌کنم که یک ذخیره ارزشمندی در فلاسفه مان و فقهای شیعه داریم که اگر از این ذخیره و گنج بی پایان استفاده کنیم، مدل سازی کنیم، نظریه پردازی کنیم، می توانیم بر اساس مقتضیات روز خیلی از نظریه‌های اقتصاد اسلامی را به عنوان نظریه‌های تدبیری عرضه کنیم. یکی از آفات هایی که در تاریخ عقاید اسلامی نوشته‌اند این است که گفته‌اند هرچه که غربی‌ها گفته‌اند قبلاً متفکران ما گفته‌اند. به نظر بنده این یک اشتباه راهبردی است.
در این مقاله استدلال شده است که اقتصاد اسلامی یک اقتصاد اخلاقی بوده و سعی شده است نقصان عقلانیت با اخلاق جبران شود ولی ما در طراحی‌های مدل سازی‌مان گاهی اوقات این اخلاق خیلی داخل ساختار سازی اقتصادمان نیامده، چارچوب‌های حقوقی‌مان به سمت اخلاق جلو نبرده‌ایم.
به نظر می‌رسد اگر ما بتوانیم اندیشه اقتصادی اصیل فلاسفه و فقهای شیعه را احیا کنیم، مدل‌سازی کنیم و بر مسائل و مشکلات روز تطبیق کنیم، این اندیشه می‌تواند به عنوان یک اندیشه در عرصه جهانی عرضه شود و به عنوان مدل مطرح کنیم.
انتهای پیام/
منبع: وسائل
https://ihkn.ir/?p=4324
نظرات