بیماری کرونا فوریت حج را از بین می‌برد/ حج تعطیل بردار نیست ولی می‌توان به تأخیر انداخت

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله هادی عباسی خراسانی از اساتید حوزه علمیه قم، درس خارج مسائل مستحدثه خود را با موضوع «مسأله کرونا» آغاز کرده که در ادامه متن آن تقدیم حضورتان می‌گردد؛

اشاره به مباحث گذشته

در بحث قاعده تزاحم و قواعد حاکم بر احکام اولیه اسلامی و احکام تکلیفی و وضعی، به خصوص در بیماری جدیدی که پیش آمده، عرض کردیم قاعده اهم و مهم می‌گوید واجبی که بی‌بدل است بر واجب با بدل مقدم است. رکن بر غیر رکنی مقدم است. واجب بر مستحب مقدم است. هرچه اهمیتش بیشتر باشد برای آن تقدمی قائل هستیم. همانند بحث نفوس نسبت به بحث اموال. اصل نظام نسبت به مسائل فرعی دیگر. هیچ‌گاه فرع بر اصل مقدم نمی‌شود.

خدا را شاکریم در موضوع احکام رسیدیم به بحث حج.

حکم حج در ایام بیماری کرونا

آیا بیماری کرونا می‌تواند واجبی را مثل حج تعطیل کند و یا نمی‌تواند؟ آیا افراد مستطیع نمی‌شوند و یا مستطیع می‌شوند و استطاعت حاصل می‌شود ولی فوریت حج از بین می‌رود؟

آیا تزاحم مراقبت‌های ویژه‌ای که در کشورهای مختلف رواج دارد وجوب فوری حج را می‌گیرد یا اصل وجوب و استطاعت را می‌گیرد؟ برای ورود در بحث مسأله‌ای که آقایان اتفاق دارند بگوییم که در عروه و جواهر و کتب فتوایی هست:

اهمیت حج و حرمت تعطیلی آن

لا یجوز تعطیل الکعبه علی الحج.

حج نباید تعطیل شود. هم آیات دلالت بر این دارد و هم اخبار داریم.

الاخبار الداله علی ان الامام یا الوالی ان یجبر الناس علی الحج و المقام فی مکه و زیاره الرسول صلی الله علیه و آله و سلم.

در برخی روایات داریم که ان لم یکن له مال انفقوا علیه من بیت المال. اگر پولی ندارند از بیت المال پول او را بدهند تا برود. اگر در شهری استطاعت نیست یا استقبال نیست حاکم باید انفاق کند و برخی را روانه حج کند.

عن أبی عبدالله ( علیه السلام ) قال: لو عطّل الناس الحجّ ( لوجب على الإِمام ) أن یجبرهم على الحجّ، إن شاؤوا وإن أبوا، فإنّ هذا البیت إنّما وضع للحج.(۱)

محمّد بن علی بن الحسین بن بابویه بأسانیده عن حفص بن البختری وهشام بن سالم ومعاویه بن عمّار وغیرهم، عن أبی عبدالله ( علیه السلام ) قال: لو أنّ الناس ترکوا الحجّ لکان على الوالی أن یجبرهم على ذلک وعلى المقام عنده، ولو ترکوا زیاره النبی ( صلّى الله علیه وآله وسلم ) لکان على الوالی أن یجبرهم على ذلک وعلى المقام عنده، فإن لم یکن لهم أموال أنفق علیهم من بیت مال المسلمین.(۲)

ادله وجوب حج

بحث حج را چند سال در خارج فقه بحث کردیم. تمام زوایا را با مبانی مطرح کردیم. اشاره‌ای می‌کنیم به وجوب حج.

روایات دال بر وجوب حج

روایت ابن ابی عمیر صحیحه است: محمّد بن یعقوب، عن علی بن إبراهیم، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن عمر بن أُذینه قال: کتبت إلى أبی عبدالله ( علیه السلام ) بمسائل بعضها مع ابن بکیر وبعضها مع أبی العبّاس فجاء الجواب بإملائه: سألت عن قول الله عزّ وجلّ: «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»[۳] ـ یعنی: به الحجّ والعمره جمیعاً لأَنّهما مفروضان؛ وسألته عن قول الله عزّ وجلّ: «وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَهَ لِلَّهِ»[۴] ؟ قال: ـ یعنی: بتمامهما أداءهما، واتقاء ما یتّقی المحرم فیهما؛ وسألته عن قوله تعالى: «الْحَجِّ الْأَکْبَرِ»[۵] ما یعنی بالحجّ الأَکبر ؟ فقال: الحجّ الأَکبر الوقوف بعرفه و رمی الجمار، والحجّ الأَصغر العمره.(۶)

در این روایت از سه آیه سؤال می‌کند: لله علی الناس؛ و اتموا الحج و همین‌طور از حج اکبر سؤال می‌کنند. جواب می‌دهند که وجوب دارد بر هر آمن. کسی بتواند هر سال برود، انجام دهد. وسائل باب ۱ از ابواب وجوب الحج و شرایط حج را ملاحظه کنید. چندین روایت در باب ۱ هست. باب وجوبه علی کل مکلف مستطیع. روایات صحیحه و قابل افتا است. در اینکه وجوب حج به آیات و روایات ثابت شده و ضرورت دارد در مبانی شیعه و عامه اختلاف و تفاوتی نیست.

در همین باب ۱ روایت هشتم را ملاحظه کنید: عن عدّه من أصحابنا، عن أحمد بن محمّد، عن محمّد بن سنان، عن أبی الجارود، عن أبی جعفر ( علیه السلام ) قال: “فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُم مِّنْهُ نَذِیرٌ مُّبِینٌ﴾[۷]، قال: حجّوا إلى الله عزّ وجلّ.(۸)

آیات دال بر وجوب حج

در سه آیه قرآن وجوب حج مستدل است. «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»، «وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَهَ لِلَّهِ»، «فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ.»

از همه این‌ها استفاده می‌شود که در وجوب حج شکی نیست. در اهمیت آن هم شک و شبهه‌ای نیست. تا جایی که تارک حج در زمره کفار[۹] [۱۰] و یهودی‌ها و نصرانی‌ها[۱۱] [۱۲] قرار گرفته است. پس حج واجبی است که به هیچ عنوان نباید ترک شود.

انواع استطاعت در حج

اگر تزاحمی بین حج و واجب‌های دیگر قرار گرفت باید چه کرد؟ در قاعده اهم و مهم گفتیم اهم مقدم است. از ملاک‌های تقدیم اهم این است که واجب، سالانه باشد و نادر. عمری یک بار واجب می‌شود مانند حج.

با توجه به این رعایات و روایات حج را به هیچ وجه نمی‌توان تعطیل کرد. حاکم اسلامی موظف است حج را به هر طریق ممکن انجام دهد. الآن که بیماری کرونا آمده است و دنیا درگیر شده است، حج را چه کنیم؟ وجوبش را از بین می‌برد یا خیر؟ ما در حکم تکلیفی گفتیم مراقبت واجب و ترکش حرام است. اگر کسی در حکم وضعی مراقبت نکند ضمان هم می‌آید.

با توجه به بحث مراقبت‌ها و حج، پیش‌فرض‌هایی برای حج هست. فهرست‌وار عرض می‌کنیم: «من استطاع الیه سبیلا» چند استطاعت است: مالی، بدنی، زمانی و مکانی و سربی (یعنی راه باز باشد).

مال داشته باشد، بدن او توان داشته باشد، زمان و مکان و توشه باشد و راه هم باز باشد. هر یک از اینها که نبود حج وجوب پیدا نمی‌کند. این واجبی است مشروط به استطاعت. شرط و مشروط هم انحلالشان به علت و معلول است. مرحوم آقای خوئی هم مانند برخی دیگر اسباب شرعی را مانند اسباب خارجی می‌دانند و علیت بهتر ثابت می‌شود. اگر شرط نیاید وجوب حاصل نمی‌شود.

در مبانی فقاهتی محضرتان تقدیم شد که تحصیل الاستطاعه واجب نیست ولی اگر حصول الاستطاعه شد باید تن دهد. حج به لحاظ واجب مانند سایر واجبات است ولی به لحاظ وجوب فرق دارد.

واجب‌ها گاهی بسیط هستند و گاهی مرکب. گاهی اجزا و شرایط امر مستقل دارند و گاهی امر تبعی دارند. شرط نماز که وضو و طهارت است یا استقبال، واجب به وجوب غیری است نه وجوب نفسی. البته یک مبنایی است که واجبات ضمنیه را می‌توانیم مستقل حساب کنیم یا خیر؟

اجزا و شرایط گاهی خود دارای امر مستقل است. خود این امر مستقل دارای اجزا و شرایطی است. حج، احرام و طواف و وقوف دارد. برخی از اینها اجزای رکنیه هستند مانند وقوفین. اگر انجام نشود حج، حج نیست و انجام نمی‌شود.

صور مسأله حج در ایام کرونا

آیا در ایام کرونا حج برود و اجزا و شرایط حج را جابجا کند و یا اصلا نرود؟ با توجه به عرایضی که محضرتان تقدیم شد، صور متعددی در بیماری کرونا و مانند آن است که عرض می‌کنیم:

۱ – یک احتمال این است که دولتی که حج برگزار می‌کند، از برگزاری حج و ورود زائران ممانعت می‌کند. امسال عربستان همین کار را کرده است. اینجا شرط استطاعت که باز بودن راه است مانع است. مانند مانع جبری و قهری. همه شرایط استطاعت هست ولی او را نمی‌گذارد کسی به مکه برود. اینجا شاید شخص مستطیع نباشد. این فرع جای بحث ندارد. جایی که ملت و دولت مواجه با ممانعت ملت و دولت دیگری شوند حصول استطاعت خدشه می‌یابد. برای مستطیع‌های داخل عربستان استطاعت حاصل است.

۲ – اگر دولت عربستان اجازه داد. تمام استطاعت‌های چهارگانه حاصل است. اینجا فرد با وجود بیماری کرونا به حج برود یا نرود؟ به این نتیجه رسیدیم که نه تنها یقین به ضرر، ظن ضرر و حتی احتمال ضرر منجز است.

احتمال خود سه قسم است:

احتمال لاحق ضرر، احتمال ضرر و احتمال مقارن ضرر.

احتمال می‌دهد قبل از عمل مبتلا شود یا در حین عمل مبتلا شود یا دیگران را. فرقی بین ضرر و اضرار نیست. یا بعدش مبتلا شود بعد از انجام حج. تمام این احتمالات منجز است.

احتمال ضرر، مستلزم دفع ضرر است. دفع ضرر محتمل هم واجب. ترک این واجب هم حرام است. باید دفع ضرر کند. دفع ضرر مساوی با این است که به حج نرود. بحث مراقبت‌های ویژه در فرض باز بودن راه لازمه‌اش این است که به حج نرود. قاعده ضرر و عسر و حرج می‌گوید باید نرود.

بی‌توجهی به حکم ترک حج

حال اگر کسی با این شرایط رفت حکم وضعی ضمان را دارد. اگر جمعیتی را درگیر کند ضامن است. فقط دیه خاص بلکه لوازم علاجیه دیگران را هم باید فراهم کند. اگر عمری از کار افتاده شد باید تأمین کند عائله او را.

لازمه بعدی این است که طبق مبنای اصولی که نهی در عبادات مستلزم فساد است، حج او از حجه الاسلام او کفایت نمی‌کند. واجب عبادی است و قصد قربت باید باشد و قصد قربت با نهی متمشی نمی‌شود. مصلحت و مفسده جمع نمی‌شود. اجتماع امر و نهی در مورد واحد جایز نیست.

موضوع حج با موضوع وضو و برخی واجبات دیگر متفاوت است. برخی واجبات بسیط و برخی مرکب است. اجزا و شرایط وجوبش غیری است.

البته به طور کلی نمی‌توان گفت مجزی نیست. باید احتمالات را ببینیم:

این فردی که با احتمال ضرر و یا یقین به آن رفته است تمام اعمالش باطل است یا برخی؟

فرد مبتلا به مریضی کرونا حال لازم است اعلام کند یا نه؟ قطعا باید اعلام کند. اگر به حج رفت، بحث مراقبت‌ها در تمام اعمال حج شاملش نمی‌شود. مثلا قربانی را دیگران برایش انجام می‌دهند.

انواع اعمال حج و صور دیگر مسأله

اعمال حج سه قسم است:

۱ – برخی نایب بردار نیست باید حتما خودش انجام دهد ولی می‌تواند در وقتی دیگر انجام دهد.

۲ – برخی بدل دارد. طواف و سعی را می‌تواند نایب بگیرد.(در بحث نیابت باید دید نایب هم همین محذور را دارد یا خیر؟ او مراقبت نیاز دارد یا خیر؟)

۳ – خود شخص باید انجام دهد آن هم در وقتی خاص. برخی رکن است و برخی رکن نیست.

اگر در بین اعمال مواجه شد با مراقبت‌های ویژه، باید چه کند؟ باید انجام دهد یا خیر و یا نایب بگیرد. بحث تزاحم بیماری با حج فوریت حج را می‌گیرد یا استطاعت حج را؟

باید لوازم واجب فوری را بپذیریم. استطاعت را باید نگه دارد تا بعد بتواند انجام دهد چرا که دیگر تحصیل استطاعت نیست. سال بعد باید بلافاصله انجام دهد.

ولی اگر گفتیم تزاحم در اصل استطاعت است، وجوب حج را نمی‌گیرد. اگر سال بعد مستطیع شد می‌رود و گرنه خیر.

به نظر ما اگر در واجب فوری طبق مبانی پیش برویم در تزاحم، واجب فوری مقدم است. ولی دفع ضرر و نفی ضرر محتمل از قواعد حاکم است. از راه‌های برون‌رفت احکام است.

جمع‌بندی

نتیجه این که بیماری کرونا فوریت را از بین می‌برد. مثال می‌زنیم به شرطی که شرایطش حاصل باشد. سه ماه ایام حج است. از شوال و ذی‌قعده می‌تواند برود. اگر کسی عمره تمتع را انجام داد ولی قرنطینه نگذاشت حج را انجام دهد. در این صورت به افرادی در اعمالی که قابل نیابت است، نیابت دهد. اعمال اختیاری‌اش ساقط است ولی اضطراری به قدر رکن انجام دهد در غیر این صورت وجوب برداشته می‌شود. اگر حضور در مجامع نمی‌شود و ارکان حج ولو به اضطرار انجام نشود دیگر حج نیست و عنوان حجهالاسلام ندارد.

انتهای پیام/

۱ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۱، ص۲۴، ابواب وجوب الحجّ وشرائطه، ب۵، ح۱، ط آل البیت.

۲ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۱، ص۲۴، ابواب وجوب الحجّ وشرائطه، ب۵، ح۲، ط آل البیت.

۳ – آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.

۴ – بقره/سوره۲، آیه۱۹۶.

۵ – توبه/سوره۹، آیه۳.

۶ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۱، ص۷، أبواب وجوب الحج و شرائطه، باب۱، ح۱، ط آل البیت.

۷ – ذاریات/سوره۵۱، آیه۵۰.

۸ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۱، ص۹، أبواب وجوب الحج و شرائطه، باب۱، ح۸، ط آل البیت.

۹ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۱، ص۳۱، ابواب وجوب الحجّ وشرائطه، ب۷، ح۳، ط آل البیت.

۱۰ – یا علی، تارک الحجّ وهو مستطیع کافر.

۱۱ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۱، ص۳۰، ابواب وجوب الحجّ وشرائطه، ب۷، ح۱، ط آل البیت.

۱۲ – عن أبی عبدالله ( علیه السلام ) قال: ومن مات ولم یحجّ حجّه الإِسلام، لم یمنعه من ذلک حاجه تجحف به، أو مرض لا یطیق فیه الحجّ، أو سلطان یمنعه، فلیمت یهودیّاً أو نصرانیّاً.

https://ihkn.ir/?p=21323