مبادله و قیمت‌گذاری از دیدگاه شهید صدر/ قاعده اصلی اسلام در مبادله، توأم با کار اقتصادی بودن آن است نه صرف درآمدزا بودن مبادله

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، نشست علمی «چارچوب نظری مبادله و قیمت گذاری از دیدگاه شهید صدر(ره)» از سوی مرکز تحقیقات بسیج دانشگاه امام صادق(ع) و با ارائه علیرضا تاجه بند، دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) و نقد دکتر محمدجواد شریف زاده عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) و دکتر سید مهدی حسینی دولت آبادی مدیر گروه پولی و بانکی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد.

در این نشست تاجه بند، مبادله را یکی از اصول پایه اقتصاد برشمرد و بیان داشت: تمام مطالب ارائه شده مستند به نظرات شهید صدر(ره) است و ما هیچ دخل و تصرفی در اصل بیانات ایشان نداشتیم و تنها سعی کردیم جمع بندی و نظم جدیدی از مباحثشان ارائه دهیم.

وی افزود: تولید و توزیع همواره همراه بشر بوده ولی مبادله از نظر زمان حضور در زندگی بشر نسبت به این دو دارای تأخیر است. چون فرد از ابتدا نیازمند توزیع و تولید بوده ولی مبادله زمانی در زندگی بشر مطرح شده که جوامع پیشرفت کرده و نیازها بیشتر شد. پس از عرصه مبادله، به جای این که هر تولید کننده ای نیاز شخصی خود را با تولید تأمین کند در امری تخصص پیدا کرده و آن را تولید می کرد، سپس به وسیله مبادله به دیگر نیازهای خود پاسخ می داد.

دانشجوی دانشگاه امام صادق(ع) برای مبادله دو بُعد مادی و حقوقی قائل شد و اظهار کرد: بُعد مادی مبادله انتقال کالا یا شی است که میان تولید کننده و مصرف کننده انجام می شود. بعُد حقوقی آن نیز انتقال حقوق یا مالکیت کالا و شیء از طریق فرآیند قانونی و عقود مرسوم آن جامعه است.

وی براساس دیدگاه شهید صدر(ره) هدف از ایجاد مبادله را آسان کردن زندگی، پاسخگویی به گسترش نیازها و جهت گیری تولید به سمت تخصص و تحول برشمرد و تأکید کرد: ایشان در بحث داد و ستد و قیمت گذاری قاعده اصلی مبادله را تولید بیان می کند و می فرماید تولید به معنای تغییر در طبیعت به صورتی بهتر برای تأمین نیازهای انسان است. وقتی کاریی را می توانیم تولید بدانیم که هم منفعتی خلق کند و هم به فعالیت در طبیعت بپردازد.

تاجه بند ادامه داد: مبادله انتقال اشیاء از جای به جای دیگر است. شهید صدر(ره) نیز می گوید با توجه به تعریف تولید و مبادله، غالباً در بیشتر موارد تعریف مادی مبادله با تولید هم جهت است. یعنی داد و ستد به صورت مادی از کارهای تولیدی به شمار می آید. چون انتقال اشیاء از جای به جای دیگر ضمن خلق منفعت و تغییر در طبیعت، نیازهای انسان را به شیوه بهتر برطرف می کند. به همین دلیل تعریف مادی مبادله با تولید همخوانی دارد.

وی بینش اسلام درباره مبادله را این گونه تشریح کرد: از بررسی بیان ها و احکام شرعی می توانیم اینطور نتیجه بگیریم که داد و ستد از شاخه های تولید به شمار می آید و این داد و ستد را نباید از قلمرو عام خود که همان فرآیند تولیدی است جدا کنیم. در جمع بندی باید بگوییم مبادله باید توأم با کار تولیدی باشد و اگر در ضمن مبادله، کاری تولیدی انجام نشود؛ دچار انحراف می شود.

دانشجوی دکترای اقتصاد دانشگاه امام صادق(ع) با یادآوری این موضوع که شهید صدر(ره) کار تولیدی را به دو شکل تقسیم می کند، گفت: از دیدگاه ایشان کار تولیدی یا ماهیت زورمندانه و قدرت‌طلبی دارد مانند انحصار طلبی، احتکار و… و یا این که ماهیت اقتصادی، بهره آفرینی و ارزش افزایی دارد. اسلام نیز آن کار تولیدی را قبول دارد که ماهیت اقتصادی داشته و بهره آفرین و ارزش افزا باشد.

وی در ادامه مباحث خود پیرامون دیدگاه شهید صدر(ره) درباره ارزش و قیمت گذاری کالاهای تولیدی نیز عنوان کرد: اسمیت و ریکاردو در فضای سرمایه داری و مارکس در اندیشه مارکسیسم ملاک ارزش مبادله و قیمت کالا را میزان کار انسانی تبلور یافته در آن کالا می دانند. ولی شهید صدر(ره) در این زمینه اینطور می فرماید که ملاک ارزش مبادلاتی کالاها «میزان تمایل انسانی در به دست آوردن آنهاست. این تمایل انسانی نیز از دو عامل فایده کاربردی و میزان دسترسی به آن کالا نشأت می گیرد.»

تاجه بند، موضوع بعدی خود را روش مبادله قرار داد و در توضیح آن گفت: در سیر تاریخی دو نوع مبادله داریم. روش نخست، روش پایاپای است که مشکلات آن شامل کمبود هماهنگی میان نیاز مشتری و فروشنده، سخت بودن هماهنگی میان کالاهای موجود و تعیین ارزش کالای آماده مبادله بود. این مشکلات سبب شد سیر تاریخی به سمت روش مبادله نقدی پیش رود. فلسفه پول هم این بود که معیاری عام برای قیمت گذاری و ابزاری برای مبادله باشد. این روش سه مشکل روش پایاپای را حل کرد. چون هم کالا ارزش گذاری شد، هم ارزش متقابل کالا مشخص شد و هم این که اهدافی که قرار بود برای داد و ستد اتفاق بیافتد، به نحو بهتری به وقوع پیوست.

وی ادامه داد: البته شهید صدر(ره) می فرماید مبادله ای که بر بستر مبادله نقدی صورت گرفت سبب ایجاد انحراف در اهداف و قاعده اصلی مبادله شد و قرار گرفتن پول به جای کالا و سیطره یافتن انگیزه های شخصی دلایل اصلی این انحرافات بود. چون در مبادله پایاپای تولید از مصرف جدا نبود. امکان انبار کردن کالا به مدت زیاد وجود نداشت و خود مبادله فی نفسه درآمدزا نبود. در حالی که وقتی پول وارد فرآینده مبادله شد تمامی این موارد دچار تغییرات شگرف شد. پس از ظهور پول امکان تأخیر در خرید و فروش و مبادله فراهم شد، در نهایت میان تولید و مصرف فاصله افتاد. همچنین در مبادله پولی امکان انباشت پول به راحتی به وجود آمد و خود مبادله به ابزاری برای درآمدزایی تبدیل شد در نتیجه اختلال در توازن عرضه و تقاضا رخ داد. حتی تبدیل پول به کالا مطلوب برای سرمایه گذاری سبب آغاز پدیده ای به نام بهره و ربا در جوامع شد.

وی ابزار اسلام برای جلوگیری از این انحرافات را این گونه تشریح کرد: اسلام سه ابزار برای مقابله با این انحراف مطرح کرده که شامل تحریم ربا، تحریم انباشت پول به وسیله عواملی مانند زکات و… و همچنین باطل دانستن هرگونه مبادله طفیلی و بیهوده که میان تولید و مصرف فاصله بیندازد.

در ادامه نشست دکتر محمدجواد شریف زاده به عنوان نخستین استاد ناقد ضمن تقدیر از پژوهش صورت گرفته خاطرنشان کرد: زحمت زیادی برای این تقریر کشیده شده و کار خوبی است ولی بنده چند نکته دارم. نخست، این کار چه دلالت هایی برای سیاستگذار دارد؟ یعنی این کار چه پیشنهادهای اصلاحی برای عبور از وضعیت فعلی موجود دارد تا به حوزه کارکرد نزدیک شویم.

وی افزود: دوم، بهتر بود نظریه مبادله شهید صدر را به بحث تولیدی که ایشان بیان کرده، ارتباط می دادید. چون شهید صدر(ره) همانند دیگران می فرماید هدف اقتصاد اسلامی در تولید رفع نیاز است نه مبادله. رأس مشکلات نظام سرمایه داری نیز این است که هدف از تولید کسب درآمد و مبادله است.

عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق(ع) تأکید کرد: سوم، بهتر است مشخص کنید که چرا شهید صدر(ره) وارد نظریه ارزش می شود. اصلاً نظریه ارزش چرا به این میزان میان اقتصاددان ها مطرح است؟ چهارم، خوب است به بهانه مبادله به مبحث بازار هم ورود کنید چون در نظام سرمایه داری منظور از مبادله، مبادله بازاری است ولی در نظر شهید صدر(ره) منظور؛ مبادله بازاری و غیر بازاری است.

وی در ادامه نقدهایی به مباحث شهید صدر وارد کرد و گفت: نخست، ایشان همانند متقدمان خود فهمشان از مبادله و پیدایش پول فهم غیر تاریخی و فیلسوفانه است. فهم غیر تاریخی نیز مخدوش است. دوم، ارتباط دادن مبادله پولی به ربا است. بنده قویاً اعتقاد دارم که ربا تنها مربوط به مبادله پولی نیست. بهره، ماهیت پولی دارد ولی ربا لزوماً دارای ماهیت پولی نیست. این ها نیازمند فهم تاریخی است که شهید صدر از آن ها رد شد.

دکتر شریف زاده تصریح کرد: در کل نکاتی که شهید صدر نسبت به موضوع مبادله داشته و مطالبی که بیان کرد نقطه شروع خوبی برای کار است، چون پس از ایشان کار خاصی در این زمینه صورت نگرفت. بهتر است مطالبی که دیگران نیز در این باره گفته اند ملاحظه کنید تا مطالب شما از غنای علمی بیشتری برخوردار باشد.

دکتر سید مهدی حسینی دولت آبادی به عنوان دومین استاد ناقد اذعان داشت: مطالعات این چنینی حتماً باید از مسأله‌ای شروع شود. چون باید کارکرد مطالب مشخص باشد. مؤلفه باید طرح پرسش کرده و به دنبال آن پرسش برود. اگر با مسأله شروع نکنیم چیزی گیر خودمان و جامعه نمی آید. باید هدف به نگارش در آید.

وی افزود: مفهومی که شما از مبادله بر اساس دیدگاه شهید صدر(ره) گفتید، ممکن است با چیزی که دانشجوی اقتصاد می خواند متفاوت باشد به همین دلیل باید مطرح کنید که مبادله ای که ایشان می گوید با مبادله ای که اکنون مطرح است چه ارتباطی دارد. بحث بعدی نگاه فیلسوفانه شهید صدر(ره) به منشأ پول است. در حالی که شواهد تاریخی خلاف آن را می گوید و تاریخ پول را قبل از تاریخ خط می دانند.

مدیر گروه پولی و بانکی اندیشکده مطالعات حاکمیت و سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف تأکید کرد: شما باید مشخص کنید فهم و اندیشه خود شهید صدر(ره) نسبت به اقتصاد غرب براساس مطالعه کدام کتاب ها حاصل شده است و موجب شده است در کتاب شان چنین مباحث اقتصادی را بیان کنند. خود ایشان مجتهد بود ولی اقتصاددان نبود به همین دلیل رفرنس های که مراجعه می کردند را باید مشخص کنید.

انتهای پیام/

https://ihkn.ir/?p=9926