مبارزه با احتکار از راه‌های دفع ضرورت مسلمین است/ مشکلات افراد مضطر باید به گونه‌ای حل شود که به سطح عمومی جامعه برسند

به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله محمد قائنی از اساتید حوزه علمیه قم در درس خارج فقه پزشکی به تشریح مسائل مستحدثه پزشکی با عنوان «واگیر و سرایت بیماری» پرداخت که در ادامه خلاصه متن آن را از نظر می‌‌‌‌گذرانید؛

خلاصه مباحث گذشته:

بحث ما در مسئولیت حکومت در رابطه با حوادث غیر مترقبه بود. ما تا اینجا مسئولیت دولت را به حسب ادله مطرح کردیم اما ممکن است دولت بر اساس حکم ثانوی به معنای تعهد، موظف به اموری باشد؛ هر چند به حسب حکم اولی الزامی ندارد، اما به حسب تعهدی که کرده، ملتزم به اموری شده که حکم اولی اقتضای انجام آن‌ها را ندارد، در اینجا واجب است بر اساس «الْمُؤْمِنُونَ‌ عِنْدَ شُرُوطِهِمْ‌»[۱] و «أَوْفُوا بِالْعُقُود»[۲] آن‌ها را انجام دهد.

مطلب دیگر این است که ما مسئولیت دولت را بر اساس حکم اولیه عام بیان کردیم، نه بر اساس بحث ولایت فقیه، حکم ثانوی گاهی بر اساس وجوب وفای به عهد است و گاهی بر اساس ولایت فقیه است.

این‌که می‌گوییم حکم بر اساس ولایت فقیه، حکم ثانوی است به معنای عدم اهمیت آن حکم نیست. منظور از حکم اولی -در مقابل حکم ثانوی بر اساس ولایت فقیه- این است که آن حکم بر اساس اطلاقات و عمومات بیان می شود، نه بر اساس ضرورات از باب امور حسبه و اموری که علم به عدم رضایت شارع یا عدم جواز اهمال آن امر در شریعت داریم.

موارد حسبه و موارد ضرورات که می‌خواهد بر اساس ولایت فقیه ثابت شود حکم ثانوی است هر چند بر خلاف اطلاقات ادله اولیه باشد، مثلا اطلاقات ادله اولیه اقتضاء می‌کند که تصرف در مال دیگری جایز نباشد، اما از باب حسبه و از باب ضرورت امور مسلمین، فقیه ولایت بر توسعه شوارع دارد هر چند بر خلاف رضایت مالک مال او را تصاحب کند و ملک او را در توسعه شوارع به کار گیرد.

دلیل حکم اولی مانند «لَا یَحِلُ‌ مَالُ‌ امْرِئٍ مُسْلِمٍ إِلَّا بِطِیبٍ مِنْ نَفْسِه‌»[۳] اقتضای منع این کار را دارد، اما لزوم رعایت مسائل عامه، مخصص اطلاقات این ادله است. این‌که می‌گویند احکامی که بر اساس ولایت فقیه ثابت می‌شود بر خلاف حکم اولی است منظور این است که با این‌که دلیل لفظی خاصی ندارد، خودش مصلحتی است که اطلاقات ادله اولی باید مقید به ولایت فقیه شود.

ما بر اساس ولایت فقیه حکم مسئولیت دولت را بیان نکردیم که حکم ثانوی باشد و اختلافی، زیرا با وجود ادله احکام اولی نیاز به اثبات از طریق ولایت فقیه نیست. پس بر اساس احکام اولیه مسئولیت حکومت را بیان کردیم نه بر اساس وجوب وفای به عهد و عقد و ولایت فقیه. البته می‌شد با این ادله از احکام ثانویه همین نتائج را گرفت ولی با وجود احکام اولیه ضرورتی وجود نداشت.

بحث دیگر از جهات بحث، این بود که این حوادث ملابساتی دارد، مثلا بیماری‌های واگیردار ملابساتی دارد از قبیل تهیه مایحتاج زندگی مسلمین به خاطر بسته شدن بازار و بیکار شدن افرادی که هیچ گونه درآمد دیگری ندارند. جهت دیگر بحث دفع مفاسدی است که مانع پاسخگوئی دولت در مقابل ضرورات از قبیل احتکار است.

ادله عامی که قبلا بیان کردیم در این ناحیه نیز قابل تطبیق است. کسانی که به خاطر حوادث غیر مترقبه دچار گرفتاری می‌شوند مثلا بیکار می‌شوند، داخل در عنوان مضطر می‌شوند و با توجه به روایت «وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ» واجب است که اضطرار او برطرف شود.

همینطور اگر به این حد از ضرورت نرسد جزء مسائل عامه و امور مسلمین است که حمایت شوند از باب‌ «مَنْ أَصْبَحَ لَا یهْتَمُّ بِأُمُورِ الْمُسْلِمِینَ‌ فلَیْسَ بِمُسْلِم‌»[۴]. در روایات آمده است که مشکلات آن‌ها به گونه ای باید حل شود که در سطح عمومی جامعه قرار گیرند.

در روایت آمده است: «عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ بَکْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِیزِ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ مِنْ أَصْحَابِنَا لَهُ ثَمَانُمِائَهِ دِرْهَمٍ وَ هُوَ رَجُلٌ خَفَّافٌ وَ لَهُ عِیَالٌ کَثِیرَهٌ أَ لَهُ أَنْ یَأْخُذَ مِنَ الزَّکَاهِ فَقَالَ یَا أَبَا مُحَمَّدٍ أَ یَرْبَحُ فِی دَرَاهِمِهِ مَا یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ وَ یَفْضُلُ قَالَ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ کَمْ یَفْضُلُ قُلْتُ لَا أَدْرِی قَالَ إِنْ کَانَ یَفْضُلُ عَنِ الْقُوتِ مِقْدَارُ نِصْفِ الْقُوتِ فَلَا یَأْخُذِ الزَّکَاهَ وَ إِنْ کَانَ أَقَلَّ مِنْ نِصْفِ الْقُوتِ أَخَذَ الزَّکَاهَ قُلْتُ فَعَلَیْهِ فِی مَالِهِ زَکَاهٌ تَلْزَمُهُ قَالَ بَلَى قُلْتُ کَیْفَ یَصْنَعُ قَالَ یُوَسِّعُ بِهَا عَلَى عِیَالِهِ فِی طَعَامِهِمْ وَ شَرَابِهِمْ وَ کِسْوَتِهِمْ وَ إِنْ بَقِیَ مِنْهَا شَیْ‌ءٌ یُنَاوِلُهُ غَیْرَهُمْ وَ مَا أَخَذَ مِنَ الزَّکَاهِ فَضَّهُ عَلَى عِیَالِهِ‌ حَتَّى یُلْحِقَهُمْ‌ بِالنَّاس‌»[۵].

اینطور نیست که شخص نیازمند فقط از مرگ نجات پیدا کند بلکه باید در رفع دیگر حوائج او کوشیده شود تا زندگی متعارف پیدا کند.

جهت دیگر بحث مقابله با مفاسدی بود که در راه مقابله با بلای عمومی بوجود می آید مثل احتکار، در اینجا نیز می‌گوییم که از راه‌های دفع ضرورت مسلمین مبارزه با احتکار است که با روایت «وَ مَنْ سَمِعَ رَجُلًا یُنَادِی یَا لَلْمُسْلِمِینَ فَلَمْ یُجِبْهُ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ» وجوب مبارزه با احتکار ثابت می‌شود. بنابراین یکی از راه‌های اجابت مضطر مبارزه با احتکار است.

در این دو جهت اخیر از بحث، مستفاد از ادله اولیه اثبات این احکام است و نیاز به اثبات از طریق ولایت فقیه ندارد. مستفاد از ادله این است که یکی از وظائف حکومت و امام المسلمین این است که طعام و خوراک و نفقه مسلمانان را بر عهده گیرد. از دلیل ولایت فقیه کمک نمی‌گیریم هر چند محکوم به این حکم، حاکم اسلامی است مثل قضیه هلال ماه که در آن آمده است: «ذَاکَ‌ إِلَى‌ الْإِمَامِ‌ إِنْ صُمْتَ صُمْنَا وَ إِنْ أَفْطَرْتَ أَفْطَرْنَا»[۶].

یکی از وظائف حاکم اسلامی به حسب ادله اولیه با قطع نظر از ادله ولایت فقیه، تأمین نیازمندان است تا جایی که اگر شخص نیازمند است می‌تواند قرض کند و امام و حاکم مسلمین موظف به پرداخت آن است.

در روایت آمده است: «مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ مُوسَى بْنِ بَکْرٍ قَالَ: قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ ع مَنْ طَلَبَ هَذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِیَعُودَ بِهِ عَلَى نَفْسِهِ وَ عِیَالِهِ کَانَ کَالْمُجَاهِدِ فِی سَبِیلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَإِنْ غُلِبَ عَلَیْهِ فَلْیَسْتَدِنْ‌ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ مَا یَقُوتُ بِهِ عِیَالَهُ فَإِنْ مَاتَ وَ لَمْ یَقْضِهِ کَانَ عَلَى الْإِمَامِ قَضَاؤُهُ فَإِنْ لَمْ یَقْضِهِ کَانَ عَلَیْهِ وِزْرُهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- إِنَّمَا الصَّدَقاتُ لِلْفُقَراءِ وَ الْمَساکِینِ وَ الْعامِلِینَ عَلَیْها إِلَى قَوْلِهِ- وَ الْغارِمِینَ‌ فَهُوَ فَقِیرٌ مِسْکِینٌ مُغْرَم‌»[۷] روایت می‌فرماید شخص برای نفقه عیالش کار کند و اگر وافی به نفقه نبود، به اندازه قوتش قرض بگیرد و بر امام و حاکم است که آن را ادا کند که اگر ادا نکند وزر او بر عهده امام و حاکم است.

روایت از لحاظ سند به نظر ما معتبر است به جز موسی بن بکر که عده‌ای او را به خاطر نقل مشایخ ثقات از او، ثقه می‌دانند و به نظر ما نیز به خاطر اکثار اجلاء از او معتبر است. وجوب تهیه مایحتاج فقیر طبق این روایت از باب حکم اولی بر حاکم واجب است نه از باب حکم ثانوی و ولایت فقیه.

جهت دیگر بحث که وجوب مبارزه با مفاسدی مانند احتکار بود علاوه بر دلیلی که بیان شد دلیل دیگری نیز قابل بیان است. این‌که می‌گوییم دولت می‌تواند منع احتکار کند مربوط به جایی است که شخص، اموال خودش را احتکار کرده باشد ولی اگر مال دولتی را احتکار کند و یا مالی را بر اساس وامی که از دولت أخذ کرده احتکار کرده باشد در اینجا ربطی به حصر احتکار به امور اربعه ندارد بلکه احتکار هیچ شی‌ای جایز نیست و باید اموال و اجناس را به همان دستوری که از ناحیه دولت آمده است توزیع کنند.

این‌که احتکار مربوط به امور اربعه یعنی کشمش و گندم و… است مربوط به جایی است که شخص مال خودش را احتکار کرده باشد اما اگر از دولت کالاهایی را خریداری کرده است باید طبق مقرراتی که دولت در اختیار قرار می‌دهد، به حکم اولی «أَوْفُوا بِالْعُقُود»[۸] به فروش برساند و حق احتکار و گران فروشی ندارد، حتی اگر قائل به ولایت فقیه نباشیم این حکم اولی است و نه حکم ثانوی.

انتهای پیام/

پی نوشت؛

۱ – تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، ج۷، ص۳۷۱

۲ –  مائده/سوره۵، آیه۱.

۳ – عوالی اللئالی، محمد بن ابی جمهور احسائی، ج۱، ص۲۲۲.

۴ – الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج۲، ص۱۶۳.

۵ – الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج۳، ص۵۶۰.

۶ – الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج۴، ص۸۳.

۷ – الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، ج۵، ص۹۳.

۸ – مائده/سوره۵، آیه۱.

https://ihkn.ir/?p=21248