وصف دینی‌ بودن در علوم، دارای مراتب تشکیکی است

وی در ابتدا با بیان اینکه از مسائل مهم در باب علم دینی، معیارها و عوامل دینی‌بودن آن است، گفت: این مسأله در دو مقام متصور است؛ یکی مقام علم مطلوب و دیگری درباب علوم موجود. به عبارت دیگر، وقتی سخن از علم دینی به میان می‌آید، دو جنبه مدنظر می‌باشد؛ یکی تحلیل وضع موجود علوم و ارایه راهکاری برای دینی‌سازی آن (تهذیب) و دوم، علم دینی مطلوب.

وی با اشاره به اینکه علم دینی مطلوب، باید دارای عوامل، عناصر و مؤلفه‌هایی باشد که هر یک از این مؤلفه‌ها و عناصر، دارای شاخص‌هایی‌اند که نشانگر ماهیت دینی آن علم خواهد بود، افزود: این بحث مبتنی بر این است که در حوزه علم‌شناسی، عناصر تشکیل‌دهنده ماهیت علم و همچنین عوامل بیرونی مؤثر بر علم را به چه چیزی بدانیم. عناصر و مؤلفه‌های گوناگونی متصور است؛ از جمله موضوع، محمول، عالِم، معلوم، روش، ابزار، منبع، فایده و کاربرد، هدف و غایت، مبانی، پیش‌فرض‌ها، پیش‌انگاره‌ها، زمان، مکان، جغرافیا، فرهنگ، تمدن و… که برخی از این عناصر، از عناصر رکنی‌اند و برخی نیز غیررکنی.

وی در ادامه سخنانش اظهارداشت: برخی از عناصر، به صورت مستقیم، وصف علم قرار می‌گیرند و برخی وصف معلوم و برخی نیز وصف عالِمند که در عین حال در دینی‌بودن علم نقش دارند؛ از این رو عوامل و مؤله‌های علم دینی را می‌توان در چهار محور کلی «علم»، «عالِم»، «معلوم» و «ساختار فرهنگی حاکم» دسته‌بندی نمود. مراد از عالِم، مؤسسان و بانیان علمند و مراد از معلوم، موضوع علم و موضوع مسائل علم می‌باشد. برخی از این عناصر در دینی‌بودن، نقش علت ناقضه را بازی می‌کنند که از آن به عناصر اصلی و رکنی تعبیر می‌کنیم و برخی نیز از سنخ علل معِدّه‌اند که از آن به عناصر غیررکنی اطلاق می‌کنیم.

علی تبار در ادامه سخنانش تصریح کرد: توضیح این که علم، به معنای رشته علمی و به عنوان یک دستگاه معرفتی با هویت جمعی، متشکل از مجموعه‌ای از عناصر و مؤلفه‌های رکنی و غیررکنی است. مراد از عناصر رکنی، عناصر ماهیت‌ساز و مولد همچون «مبادی»، «منابع»، «موضوع»، «مسائل»، «غایت»، و «روش» علم که تکون و تشخص ماهوی‌ هر دانش و مسائل اساسی آن در گرو آن‌هاست. عناصر غیررکنی عبارت است از امور هویت‌بخش مانند «عالمان»، «مؤسسان»، «ظروف تاریخی، فرهنگی و اجتماعی»، «تکون و تطور» و «ساختار صوری» دانش که موجب تعیین هویت دانش‌ها می‌شوند. میان عوامل یادشده، تناسب عمیق و ترابط وثیقی برقرار است؛ لذا در علم، صرفاً با مجموعه‌ انباشته‌ای از عوامل، مؤلفه‌ها و قضایای متشتـته و غیرمرتبط مواجه نیستیم؛ بلکه این عوامل، به صورت شبکه‌ای و منظومه‌ای به هم مرتبط بوده و در دینی‌شدن یا غیردینی‌شدن علم، نقش دارند و نقش هر کدام، به حسب خودش و با حفظ خاصیت علمیت علم خواهد بود.

این محقق و نویسنده کشورمان با اشاره به اینکه وصف دینی‌بودن در علوم، امری ذو وجوه، ذو مراتب و دارای مراتب تشکیکی است، گفت: در بالاترین مرتبه آن، دوگانگی بین دین و علم وجود ندارد و آن علم معصومین (ع) می‌باشد که بین دین و علم، فاصله و دوئیتی متصور نیست و تماماً با دین در لوح محفوظ انطباق دارد. مرتبه پایین‌تر، علوم و معارف انسان‌های غیرمعصوم می‌باشد که فرض انطباق و عدم انطباق متصور است و در این مرتبه، وصف دینی‌بودن شدت و ضعف می‌گیرد که بالاترین مرتبه علم غیر معصومین از لحاظ دینی‌بودن، جایی است که واجد تمامی ملاک‌های یادشده باشد و از لحاظ معرفت‌شناختی نیز منطبق با حاق دین باشد که از آن به «معرفت دین» یا «علم دین» نیز اطلاق می‌کنیم و از لحاظ فلسفی، متصل به عالَم بالا باشد.

حجت الاسلام علی تبار گفت: به عبارت دیگر، اطلاق وصف دینی به هر یک از معارف و علوم مختلف، مقول به تشکیک است. اختلاف و اشتراک این مراتب، به دینی‌بودن عناصر اصلی و رکنی علم(نظیر محتوا، ماهیت، روش، فایده و غایت و…) است. با توجه به وجود یا نبود انواع عناصر یادشده، دانش دینی از لحاظ دینی‌بودن، تقویت یا اشتداد و تضعیف یا کاستی‌پذیر است. بنابراین رابطه معیارها و عناصر یادشده طولی‌اند، نه عرضی. به عبارت دیگر، دینی‌بودن علوم، تابع دینی‌بودن عناصر و مؤلفه‌های مختلفی است که هر یک در جای خود مهم و نقش آفرین است. برخی عناصر مربوط به علم‌اند که از آن به عناصر درونی و رکنی تعبیر می‌کنیم و برخی مربوط به عالِم و زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی است که از آن به عناصر بیرونی و غیررکنی اطلاق می‌کنیم که هر کدام به میزانی و به صورت تشکیکی در دینی‌بودن علم مؤثرند و در نتیجه دینی‌بودن علم و دانش، امری ذومراتب، ذو وجوه و تشکیکی است.

وی تأکید کرد: بر این اساس، وصف دینی‌بودن برای علم، از سنخ صفر یا صد(هیچ یا همه) نیست؛ بلکه قلمرو بسیار وسیع و دارای دامنه گسترده‌ای است که از پایین‌ترین مرتبه تا بالاترین آن را شامل خواهد شد. این معیار، شامل تمامی علوم می‌شود؛ اعم از علوم به معنای تک‌گزاره‌ها و علوم به معنای رشته‌های علمی؛ نظیر علوم دینی مرسوم و متداول، علوم طبیعی، علوم عقلی و انتزاعی محض، علوم کاربردی، علوم مهندسی، علوم انسانی و… . بنابراین در تبیین ماهیت علم دینی، باید به ماهیت تشکیکی آن توجه شود.