کرونا اصل وجوب حج را بر نمی‌دارد بلکه فوریت آن را بر می‌دارد

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله هادی عباسی خراسانی از اساتید سطح عالی حوزه علمیه قم، درس خارج مسائل مستحدثه خود را با موضوع «مسأله کرونا» آغاز کرده که در ادامه متن آن تقدیم حضورتان می‌گردد؛

خلاصه بحث گذشته

در احکام بیماری کرونا به حکم تکلیفی حج رسیدیم. این‌که وجوب حج ساقط می‌شود. در این جهت بودیم که برای سال‌های بعدی حکم چیست؟ گفتیم گاهی مانع خارجی است مانند دولت عربستان،‌ اینجا استطاعت طریقی نیست و وجوب حج محرز نمی‌شود. راحت‌ترین فرض همین است.

احتمال دیگر این‌که دولت مانع نشده است و راه باز است ولی فرد مریض است. اینجا معرکه آراء است. آیا وجوب حج هست و به قاعده اضطرار وجوب فوری کنسل می‌شود و یا حرج و دفع ضرر محتمل وجوب را می‌برد؟

ثمره بحث

ثمره نسبت به خود شخص است. اگر استطاعت را نبرد معنایش این است که باید استطاعتش را نگه دارد. اگر سرمایه‌اش تلف شد ضامن است. اگر از دنیا رفت باید از طرفش حج انجام شود. ولی اگر چنین نباشد در صورتی که سرمایه در سال بعد به دست آورد حج واجب می‌شود.

تفاوت حج با برخی واجبات دیگر

واجب حج با برخی واجبات دیگر مانند وضو فرق دارد. امتثال و ماهیتش متفاوت است. واجد احکام مستقل و غیر مستقل دیگر هم هست. واجبی مرکب است در برابر بسیط. برخی اجزای واجب مرکب امر استقلالی دارد و برخی امر تبعی. حج دارای احرام، طواف، سعی صفا و مروه و… است. وقوفین و بیتوته در منا و دیگر اعمال دارد. برخی از اینها رکن است. رکن عمدا و سهوا ترک شود آن واجب از بین رفته است.

ما واجبات استقلالیه‌ای داریم که اینها خودش امر جداگانه دارد و خودش مطلوبیت ذاتی دارد. دلیل ما این است که گاهی می‌تواند مستقلا آنها را انجام دهد. طوفوا بالبیت.[۱] در روایات داریم که طواف کنید دور بیت. شاید امری در ضمن امر دیگر باشد. ورودش به امر اولی است ولی امتثالش به امتثال ثانوی باید باشد. یک امتثال دیگر.

حج واجباتی دارد که بدل دارد و واجباتی دارد که بدل ندارد. برخی از واجباتش ضرر ندارد و غیر رکن است. چه عمدا و چه سهوا ترک کند حج باطل نمی‌شود. بیتوته در منا را ترک کند باطل نیست. ولی وقوفین رکن است. اگر اختیاری را نتوانست حتما اضطراری را باید درک کند.

واجباتی داریم که ظرف تحققش حج است. «للهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا»[۲] توابع حج را می‌گیرد. اگر واجبی شرایطی داشت نسبتش با واجب نسبت علیت و معلولیت است. تا شرایط نباشد واجب انجام نمی‌شود.

برخی احادیث دال بر فوریت حج

در حج دلیل داریم که فوریت هم مطلوب است. در وسائل الشیعه بابی است با عنوان باب وجوب الحج مع الاستطاعه علی الفور و تحریم ترکه وتسویفه.

اکثر روایات حج از معاویه بن عمار است. یک روحانی حج است که کاروان‌دار بوده است. زبده بوده و مسائل مبتلا به را سوال می‌کرده است. احادیث صحیحی دارد.

«محمد بن الحسن الطوسی رضی الله عنه بإسناده عن الحسین بن سعید، عن فضاله بن أیوب، عن معاویه بن عمار، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: قال الله تعالى ” ولله على الناس حج البیت من استطاع إلیه سبیلا ” قال: هذه لمن کان عنده مال وصحه وإن کان سوّفه (نسخه بدل: سوقه) للتجاره فلا یسعه، وإن مات على ذلک فقد ترک شریعه من شرایع الاسلام إذا هو یجد ما یحج به الحدیث.»(۳)

هم مال دارد و هم صحت را. می‌توان استفاده کرد که اگر مال نداشت یا صحت نداشت اصلا استطاعت نیست. با این وجود در صورت بیماری کرونا اصلا مستطیع نمی‌شود. به دلیل اولیه حجش کنسل می‌شود نه به قاعده ضرر.

سوّفه للتجاره: اگر سوف سوف کند برای تجارت و نتواند حج را انجام دهد و بمیرد شریعت اسلام را ترک کرده است. نسخه سوّفه بهتر است از سوقه. تسویف در برابر فوریت است. صحت دارای مراتب است همان طور که بیماری دارای مراتب است و داشتن مال هم دارای مراتب است. به نظر ما بیماری متعارف و ضرر متعارف مانع نیست. ضرر غیر متعارف مانع سفر حج است. ما استطاعت را عرفیه می‌دانیم.

حدیث دوم همان باب «وبإسناده عن موسى بن القاسم عن معاویه بن عمار قال: سألت أبا عبد الله علیه السلام عن رجل له مال ولم یحج قط، قال: هو ممن قال الله تعالى: ﴿وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَىٰ»(۴) قال: قلت: سبحان الله أعمى، قال: أعماه الله عن طریق الحق.»(۵) حضرت، آیه قرآن را خواندند که کسی که حج نرود با وجود وجوب، مصداق آیه قرآن است که در قیامت کور محشور می‌شود. در برخی نسخه‌ها عن طریق الجنه هم دارد.

«محمد بن یعقوب، عن محمد بن یحیى، عن أحمد بن محمد، عن محمد بن إسماعیل عن محمد بن الفضیل، عن أبی الصباح الکنانی، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: قلت له أرأیت الرجل التاجر ذا المال حین یسوف الحج کل عام ولیس یشغله عنه إلا التجاره أو الدین، فقال: لا عذر له یسوف الحج، إن مات وقد ترک الحج فقد ترک شریعه من شرایع الاسلام.»(۶)

حج به دلیل خاص فوریت دارد. برخی آقایان اصولیون قائلند خود صدور امر دال بر فوریت است. وقتی می‌گویید به فرزند خود آب بده یعنی الان آب بده. ما در آنجا به این نتیجه رسیدیم نه به طور مطلق فوریت را فهمیدیم و نه تراخی را مطلقا. قرائن حالیه و مقالیه را باید نگاه کرد. اگر می‌گوید آب بیاور یعنی تشنه‌ام الآن آب بیاور.

غیر از شافعی در بین مذاهب اسلامی قائل به فوریت حج هستند. شافعی می‌گوید تا آخر عمر هم می‌تواند انجام دهد.(۷) ما هم حج را فوری می‌دانیم. باید فرد به محض استطاعت اقدام فوری برای حج کند.

بررسی دیدگاه سید یزدی

فرد مستطیع الآن می‌خواهد به حج برود ولی بیماری کرونا است، باید چه کند؟ عبارت صاحب عروه را ملاحظه کنید:

«أنه یجب علیه فی عامه وإذا ترکه ففی العام الثانی وهکذا، ویمکن حملها على الوجوب الکفائی، فإنه لا یبعد وجوب الحج کفایه على کل أحد فی کل عام إذا کان متمکنا بحیث لا تبقى مکه خالیه عن الحجاج، لجمله من الأخبار الداله على أنه لا یجوز تعطیل الکعبه عن الحج، والأخبار الداله على أن على الإمام کما فی بعضها وعلى الوالی کما فی آخر أن یجبر الناس على الحج والمقام فی مکه وزیاره الرسول (صلى الله علیه وآله وسلم)، والمقام عنده، وأنه إن لم یکن لهم مال أنفق علیهم من بیت المال. (مسأله ۱): لا خلاف فی أن وجوب الحج بعد تحقق الشرائط فوری، بمعنى أنه یجب المبادره إلیه فی العام الأول من الاستطاعه، فلا یجوز تأخیره عنه، وإن ترکه فیه ففی العام الثانی وهکذا، ویدل علیه جمله من الأخبار، فلو خالف وأخر مع وجود الشرائط بلا عذر یکون عاصیا، بل لا یبعد کونه کبیره، کما صرح به جماعه ویمکن استفادته من جمله من الأخبار.»(۸)

استطاعت‌های چهار گانه آمد باید برود. اگر همه شرایط حاصل شده و مواجه شده با بیماری واگیر کرونا، وظیفه چیست؟ نظر سید یزدی: «لا خلاف ولا إشکال فی عدم کفایه القدره العقلیه فی وجوب الحج، بل یشترط فیه الاستطاعه الشرعیه، وهی کما فی جمله من الأخبار الزاد والراحله، فمع عدمهما لا یجب وإن کان قادرا علیه عقلا بالاکتساب ونحوه، وهل یکون اشتراط وجود الراحله مختصا بصوره الحاجه إلیها لعدم قدرته على المشی، أو کونه مشقه علیه أو منافیا لشرفه، أو یشترط مطلقا ولو مع عدم الحاجه إلیه، مقتضى إطلاق الأخبار والإجماعات المنقوله الثانی، وذهب جماعه من المتأخرین إلى الأول لجمله من الأخبار المصرحه بالوجوب إن أطاق المشی بعضا أو کلا، بدعوى أن مقتضى الجمع بینها وبین الأخبار الأوله حملها على صوره الحاجه، مع أنها منزله على الغالب، بل انصرافها إلیها، والأقوى هو القول الثانی، لإعراض المشهور عن هذه الأخبار مع کونها بمرأى منهم ومسمع، فاللازم طرحها أو حملها على بعض المحامل، کالحمل على الحج المندوب وإن کان بعیدا عن سیاقها، مع أنها مفسره للاستطاعه فی الآیه الشریفه، وحمل الآیه على القدر المشترک بین الوجوب والندب بعید، أو حملها على من استقر علیه حجه الإسلام سابقا، وهو أیضا بعید، أو نحو ذلک، وکیف کان فالأقوى ما ذکرنا وإن کان لا ینبغی ترک الاحتیاط بالعمل بالأخبار المزبوره، خصوصا بالنسبه إلى من لا فرق عنده بین المشی والرکوب، أو یکون المشی أسهل، لانصراف الأخبار الأوله عن هذه الصوره بل لولا الإجماعات المنقوله والشهره لکان هذا القول فی غایه القوه.»(۹)

ایشان استطاعت را شرعی می‌دانند ولی ما عرفی می‌دانیم. شارع را ما ممضی می‌دانیم نه موسس. استطاعت عرفی دائر مدار شخص مکلف است نه نوع مکلف. می‌توانیم میانگین مشخص کنیم ولی نمی‌توانیم معیار معلوم کنیم. می‌شود گفت فیش حج امسال این قدر است ولی شرایط هر فردی متفاوت است. باید رعایت جوانب عرف شود. مرحوم صاحب جواهر هم حج را فوری می‌دانند. به همین آیه «وَنَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ أَعْمَىٰ»(۱۰) استدلال می‌کنند.(۱۱)

فوریت حج به ادله اربعه

پس به ادله اربعه حج فوری است:

۱و۲) هم آیه و هم روایت داریم.

۳) دلیل اجماع را هم اگر دلیل بدانید در اینجا هست.

۴) به نظر کسانی که امر را دال بر فوریت می‌دانند عقل نیز حاکم به فوریت حج است.

دیدگاه استاد درباره فوریت حج در ایام کرونا

حال سوال این است که کرونا، اصل وجوب حج را بر می‌دارد و یا فوریت آن را؟ اگر استطاعت را بردارد دیگر واجب نیست ولی اگر فوریت را بردارد باید در سال‌های بعد برود. با توجه به احتمال ضرر در بیماری‌های واگیر (که بر خلاف سید فرقی هم بین لاحق و سابق و مقارن نگذاشتیم)، استطاعت جامعه لازم است. ظرف فوریت، ظرف تحقق حج است {نه قید وجوب حج}. مانع یا مریضی گاهی به وجود مانع است و گاهی به این است که شرط استطاعت نیست و نوبت به وجود مانع نمی‌رسد.

گاهی این قدر بیماری شدید است که نمی‌تواند به حج برود. در کرونا گاه خودش نمی‌داند مریض است. فقط متخصص می‌تواند تشخیص دهد، که احتمال ضرر هست. احتمال ضرر که باشد چه قبل سفر چه مقارن در آنجا بگیرد و چه بعد که بازگشت از حج بیمار شود، با کمال صراحت عرض می‌کنیم مانع وجوب فوری است. اما مانع استطاعت نیست.

در نتیجه مکلف به این است که اگر می‌تواند برود. احتمال ضرر، در برخی اعمال حج است نه در تمام آن و آن اعمال هم جزو اعمال دارای بدل و نیابت است. پس باید حج را برود ولی در آن اعمال نایب بگیرد. مثلا اگر کسی سالم رفت به عربستان آنجا مشکل پیدا کرد باید طواف و سعی را نایب بگیرد.

فوریت حج سلب می‌شود. باید در کمترین زمان به حج برود ولو همان سال. اگر قبل از رفتن از دنیا رفت باید قبل از تقسیم ما ترک، حج را برایش انجام دهند. کرونا رافع فوریت است. رافع وجوب حج ولو متسکعا {سرگشته و آواره} نیست. باید آنچه دارد برای سال بعدی نگه دارد تا حجش را انجام دهد.

به عبارت دیگر بیماری کرونا و مانند آن مانع از استطاعت نیست. شاید مزاحم باشد ولی مانعیت ندارد. در تزاحم قاعده اهم و مهم مطرح است. ولی گاهی نوبت به اهم و مهم نمی‌رسد.

عبارت مرحوم سید را دیروز خواندیم: إذا استلزم الذهاب إلى الحج تلف مال له فی بلده معتد به لم یجب، وکذا إذا کان هناک مانع شرعی من استلزامه ترک واجب فوری سابق على حصول الاستطاعه أو لاحق مع کونه أهم من الحج کإنقاذ غریق أو حریق، وکذا إذا توقف على ارتکاب محرم کما إذا توقف على رکوب دابه غصبیه أو المشی فی الأرض المغصوبه.(۱۲)

با کمال معذرت از مرحوم سید در دو نکته با ایشان اختلاف نظر داریم:

۱) نخست این‌که ایشان استطاعت را شرعی می‌دانند و ما عرفی.

۲) دوم این‌که ایشان مانع سابق و لاحق را فرق گذاشتند ولی ما فرقی بین این دو و مقارن هم نمی‌دانیم. اگر کسی بتواند برخی اعمال حج را انجام دهد و واگیر نداشته باشد، باید این کار را انجام دهد. مثلا جایی که تجمع زیاد است اگر موقع خلوت برود به طواف درست است. اگر نمی‌شود، نیابت بگیرد. اگر اعمالی قابل نیابت نیست، نمی‌شود نایب بگیرد. شاید اگر مدیریت بشود قابل انجام است. آنهایی که احتمال بیماری دارند نیایند. باقی افراد هم در رفت و آمد سهمیه‌بندی شوند.

حج نباید تعطیل شود. قوام حج به قوام کعبه است. تمام مکلف‌های مستطیع باید تلاش برای حج خود انجام دهند. اگر بیماری در حد شدت بود وظیفه مکلف، نیابت است. بیمار کرونایی که نیاز به مراقبت دارد از استطاعت نفسی تبدیل به نیابتی می‌شود. اگر احتمال بدهد که سال بعد خودش می‌تواند برود باید صبر کند.

ولو محتاجا برود باید حج را برود. پول حج را ضامن است و باید حفظ کند. اگر ضمانت به عین باشد نه ذمه در صورتی که مالی را جدا کرده برای فیش حج قابل تصرف نیست.

پاسخ به یک پرسش

اگر برخی تروک احرام را به خاطر بیماری مجبور شد انجام دهد مانند نقاب و ماسک برای خانم‌ها حکم چیست؟ فرقی بین مطلوبیت و مبغوضیت در تزاحم نیست. بیماری کرونا باعث می‌شود یکی از تروک احرام حرمتش برداشته شود بلکه تبدیل به وجوب می‌شود. ماسک حرمت ندارد. البته تأملی داریم که محرماتی که دارای کفاره است ماسک هم بزند ولی کفاره را هم بدهد. چون محرم را انجام داده است.

نتیجه بحث فعلی و اشاره به بحث بعدی

بیماری کرونا مانع فوریت حج هست ولی مانع اصل وجوب حج نیست. وقتی امر به حج آمد امر به توابع حج هم می‌آید که هرچه بتواند باید انجام دهد. مگر نتواند که تکلیف ما لا یطاق است. بحث بعدی که تأملی داشته باشید این‌که آیا مقدمات مفوته را باید رعایت کند یا خیر؟ شاید کسی نپرداخته باشد. سؤال و جواب‌ها و استفتائات را در این زمینه از پزشکان و دیگران می‌بینم. این را ندیدم. آیا برخی مقدمات را باید انجام دهد یا خیر؟ دولت و فرد چه وظیفه‌ای دارند؟ ما دولت و ملت را مکلف می‌دانیم.

انتهای پیام/

پی نوشت؛

۱ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۹، ص۴۲۰، أبواب ابواب الطواف، باب۲۲، ح۹، ط الإسلامیه.

۲ – آل عمران/سوره۳، آیه۹۷.

۳ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۸، ص۱۶، أبواب وجوب الحج وشرائطه، باب۶، ح۱، ط الإسلامیه.

۴ – طه/سوره۲۰، آیه۱۲۴.

۵ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۸، ص۱۷، أبواب وجوب الحج وشرائطه، باب۶، ح۲، ط الإسلامیه.

۶ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۸، ص۱۷، أبواب وجوب الحج و شرائطه، باب۶، ح۴، ط الإسلامیه.

۷ – الفقه على المذاهب الخمسه، مغنیه، الشیخ محمد جواد، ج۱، ص۱۹۱.

۸ – العروه الوثقى – جماعه المدرسین، الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، ج۴، ص۳۴۳.

۹ – العروه الوثقى – جماعه المدرسین، الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، ج۴، ص۳۶۳.

۱۰ – طه/سوره۲۰، آیه۱۲۴.

۱۱ – جواهر الکلام، النجفی الجواهری، الشیخ محمد حسن، ج۱۷، ص۲۲۴.

۱۲ – العروه الوثقى – جماعه المدرسین، الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، ج۴، ص۴۱۷.

https://ihkn.ir/?p=21497