به گزارش پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه سراسر کشور در درس خارج «فقه روابط اجتماعی» به بررسی موضوع حب و بغض پرداخت که در ادامه چکیده متن آن را ملاحظه می‌‌‌کنید؛

بحثی که هفته پیش آغاز کردیم این بود که آیا اصل اولیه یا اطلاقی داریم که محبت را نسبت به انسان با قطع‌نظر از دین و امثال این‌ها افاده کند؟ آیاتی که ممکن است استشهاد شود می‌پردازیم. اولین آیه، آیه 70 سوره اسراء بود «وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَني‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّيِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ كَثيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضيلاً»

این آیه را بحث کردیم حاصل سخن این بود که اولاً این آیه به کرامت ذاتی و نخستین و اولین در انسان اشاره می‌کند نه کرامت ثانوی اکتسابی. دوم این‌که به همین دلیلی این کرامت تعلق به مطلق انسان گرفته است. بنی آدم متعلق این کرامت‌اند این امر مشترک بین همه انسان‌هاست. مرحوم علامه طباطبایی هم تصریح به این کرده‌اند. این نوعی امتنان به بشر است حتی بشری که کافر است.

آیه در فضایی که در مورد انسان‌های غیر مؤمن است می‌گوید کرمنا بنی آدم درحالی‌که اگر می‌خواست کرامت اختصاصی به مؤمن را بیان کند می‌گفت این‌طور بیان نمی‌کرد و مثل آیه «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم» بیان می‌کرد. نکته سوم این‌که این آیه شریفه هم افاده حکم تکوینی می‌کند که یک گزاره اخباری است و هم کرمنا بنی آدم یا بالمطابقه یا بالتضمن یا بالالتزام افاده حکم وضعی یا تکلیفی دارد. در مقام تعامل با بنی آدم کرامتی قرار دادیم. یا این‌که کرمنا خودش انشاء را انجام می‌دهد در قالب جمله خبریه، یا این‌که جمله خبریه است ولی مستلزم انشاء هم هست. این هم جهت دیگری که از آیه استفاده می‌شود و بعید نیست که کسی این را بگوید.

دو تفسیر از آیه:

یکی از دوستان مقاله‌ای فرستادند دیدم بیانی دارد که تقریباً برمی‌گردد به این بحث. خیلی فنی نیست آن مقاله. آن بیان آنجا این است که آیا این آیه کرامت ذاتی لاینفک و ملازم را به نحو علیت تامه بیان می‌کند که بنی آدم ملازمه با آن دارد یا این‌که کرامت اقتضایی را بیان می‌کند که چیزی از آن در نمی‌آید. بالقوه شأنیت اوجی در او وجود دارد به خاطر عقل و ساختار وجودی؛ اما این‌که این نهایی است یا نه تابع رفتار و کردارهای اوست. می‌تواند با این رفتارها کرامتش به فعلیت برسد می‌تواند نرسد. این دو تلقی از آیه است.

گاهی آیه را تفسیر می‌کنیم که آیه کرامت شانی علی‌الاصول را بیان می‌کند که کرامت و استعداد کرامت ویژه را در انسان قرار دادیم؛ اما این شأنیت و استعداد است. اگر کارکرد آیه «إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُم» فعلیت کرمنا است کرمنا خودش قوه است و اگر این اقتضا را درست شکوفا نکرد فعلیتش از بین می‌رود و مبدل به ضد می‌شود. «إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَل» این یک تفسیر از آیه است که طبق این تفسیر چون کرمنا شأنی، اقتضائی و بالقوه است از آن یک ملازمه با انشاء بیرون نمی‌آید شأنیت صرف است که ممکن است به فعلیت برسد ممکن است نرسد. به بعضی بزرگان هم این تفسیر را نسبت دادند.

اما تفسیر دوم این است که کرمنا بنی آدم کرامت ذاتی فعلی لاینفکی برای نوع بشر علی الاطلاق بیان می‌کند که این کرامت ذاتی است که درهرحال وجود دارد و مبنای یک حکم حقوقی و اخلاقی هم می‌شود. البته این کرامت اگر با آن رفتارها تکمیل شد کرامت دیگری پیدا می‌شود. استعداد آن هم هست ولی خودش در حدی فعلیت دارد. اگر ضمیمه به آن شد ان اکرمکم کرامت دیگری هم پیدا می‌شود. تفسیر دوم اکرمکم کرامت دومی‌است نه فعلیت کرامت قبل فقط. نه کرامت جدیدی است. انسانی که کرامت ذاتی اولیه دارد ممکن است در مسیری قرار بگیرد که کرامت ثانوی در آن نباشد بلکه ضدش باشد.

نظر استاد:

این دو تفسیری است. آنچه ما گفتیم گرچه به دومی‌نزدیک‌تر است اما با تفاوتی که دارد؛ و آن این‌که اولاً چون کرمنا بنی آدم ظهور در فعلیت دارد باید بگوییم کرامت فعلی است. حمل یک جمله بر قوه و استعداد خلاف ظاهر است. کرمنا یعنی دادیم؛ و این امر هم فعلی است. همه بنی آدم این را دارند. استعدادی به آنها دادیم چیزی دادیم که شأنیت کرامت و شرافت است این خلاف ظاهر است.

همه جمله‌ها ظهور در فعلیت دارد. اطعمه و ضربه یعنی فعل انجام شد نه کاری کردم که بالقوه می‌تواند سیر شود. کرمنا یعنی به او داده شده و بالفعل دارد. بنی آدم هم دارد با قطع‌نظر از مصنفات و مقیدات. این از یک جهت کرامت ذاتی تام است.

اما نکته دوم این است که درعین‌حال جمله‌ای است عین هر جمله عام که می‌تواند مقیداتی برایش جاری شود. کرمنا یعنی یک کرامت ذاتی و مطلقی عنایت کردیم و این کرامت هم مبنای حقوقی برای انسان است حداقلش هم این است که شرافتی که دارد جایگاهی دارد؛ اما قابل تقیید است. آیاتی که می‌گوید کافر وقتی حربی شد برو به جنگش بخش زیادی از این کرامتی که از آیه استفاده شد تقیید می‌زند. یا مسلمانی که اقداماتی انجام داده مستوجب حد می‌شود می‌گوید گردنش را بزن شلاقش بزن.

مسلمان را همه قبول داریم که شرافت مؤکد دارد. چطور شرافت و حرمت مسلمان قابل تقیید است و این‌که جایی که مستوجب حد است یا بغی کرده می‌گوید می‌توانی او را بکشی؛ در مطلق بشر هم همین‌طور است که و خدا ودیعه‌ای دارد که شرافت است و احکامی‌برایش قرار داده شده که حفظ ظاهرش را بکند این احکام می‌تواند مقید شود. اگر کافر ذمی‌شد این‌قدر ارزش دارد کافر حربی ارزش کمتری دارد ولی در همه انسان‌ها بازهم ارزشی حفظ می‌کند حتی جایی که می‌گوید بکشش. چه طور بکشش بعد کشتن چطور تعامل بکن خودش حداقلی را رعایت می‌کند. شاید جایی نباشد که بگوید هیچ‌چیز دیگر نیست. اگر هم بگوید چیزی نیست عیبی ندارد تقیید خورده است. این عرض ماست بر اساس آنچه قبلاً گفتیم بر اساس نوع بیانی که وارد شده.

اطلاق تکریم یا اجمال؟

سؤال دیگری ممکن است طرح شود که کرمنا و تکریم یک امر مطلقی است یا این‌که اجمالی دارد که به حداقلش باید اکتفا کرد. این هم سؤال دیگری است در کرمنا. به این آدم شرافت دادیم عقل و ویژگی انسان به او بخشیدیم تشریعی‌اش هم این‌که جایگاه حقوقی به او دادیم که باید رعایت شود، فی‌الجمله می‌خواهد بگوید یا مطلق است همه حقوق و شرایط در انسان هست ولی جابه‌جا تقیید می‌خورد ذمی‌این‌قدر تقیید معاهد این‌قدر کم می‌شود حربی این‌قدر کم می‌شود اگر بعد از این‌که بحث قبلی را تمام کردیم که از دل آیه کرامت حقوقی هم بیرون می‌آید بعد این سؤال می‌شود که این اطلاقی دارد یا می‌گوید فی‌الجمله کرامتی هست.

بعید نیست بگوییم اطلاق دارد و جابه‌جا تقیید می‌خورد. در مسلم کرمنا علی الاطلاق اما در ذمی‌بخشی استثنا می‌شود به معاهد بخشی بیشتر استثنا می‌شود به کافر حربی کرمنا به حداقل می‌رسد.

از این می‌گذریم شاید کسی این‌طور تفسیر بکند لااقل اکرام بدلی حداقلی در کرامت و شرافت انسان با قطع‌نظر از هر ممیز و مشخصی قائل شود ولی حد و حدودش با روایات و مقیدات تعیین می‌شود. این دلیل اولی بود که در اطلاقات ممکن بود تمسک شود.

چند آیه دیگری هم ممکن است به آنها تمسک شود:

آیه دوم «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في‏ أَحْسَنِ تَقْويمٍ» ما انسان را بهترین قوام و استواری بخشیدیم. به این آیه ممکن کسی استشهاد بکند که انسان را در بهترین وضعیت خلق کردیم آنکه در مخلوقات قوام بیشتر دارد انسان است. این هم آیه دیگری است که ممکن است کسی استدلال بکند که این‌که او در بهترین وضع خلقت قرار دارد مستلزم این حکم است که باید رعایت او کرد.

آنهایی که در کرمنا گفتیم که یا مستقیم کرامت برای انسان قرار می‌دهد که کرامت در ارتباطات انسانی است یا کرامت تکوینی می‌گوید که مستلزم شرافت در روابط یا حقوقی یا اخلاقی است اینجا این احتمال خیلی ضعیف‌تر است؛ زیرا آیه می‌گوید انسان را در وضع بسیاری مناسبی خلق کردیم. این عنوان شرافت و کرامت در آن آیه بود که می‌توانست مبنای بحث‌های حقوقی و اخلاقی قرار بگیرد ولی این‌که در بهترین قوام و وضعیت خلق‌شده مستلزم حکم تکلیفی و اعتباری و حقوقی نیست لذا به این آیه کمتر در بحث شرافت حقوقی و اعتباری استشهاد شده.

الا این‌که گفته شود اینجا هم شبیه تفسیر کرمنا می‌شود آورد زیرا روح این همان است. آنجا که گفت کرمنا بنی آدم یعنی به او خلق ویژه دادیم که به خاطر آن جایگاه حقوقی پیدا کرد. اینجا هم همان را می‌گوید. به‌عبارتی‌دیگر. «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ في‏ أَحْسَنِ تَقْويمٍ» او را در بهترین وضع قرار دادیم.

ممکن است کسی بگوید روح کرمنا همین است و آن احتمالی که در کرمنا دادیم رویکردی در مباحث حقوقی اخلاقی دارد اینجا هم باشد. منتها اینجا عرض شود که چیزی که کمی‌این حرف را سست می‌کند این است که در ادامه آیه می‌گوید

«ثُمَّ رَدَدْناهُ أَسْفَلَ سافِلينَ» این ظهور آیه را از این کرامت اخلاقی حقوقی دور می‌کند و از این جهت ممکن است کسی تسلیم این استدلال نشود. پس در این آیه هم دو احتمال وجود دارد یکی این‌که در این آیه هم هیچ بعد اخلاقی حقوقی مندمج و مکنون نیست. آیه می‌گوید خلقت ممتازی دارد احتمال دوم این‌که خلقت ممتاز مبنای چیزهای حقوقی است بلافاصله وقتی می‌گویند «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ» یعنی باید رعایت شود و با دیگران متفاوت است. ترجیح احتمال دوم در این آیه سخت‌تر است برخلاف آیه کرمنا زیرا در آیه کرمنا بعد معنوی انسان را می‌گوید که استنباط فقهی از آن ممکن می-شود. ولی این آیه این را ندارد.

آیه سوم «ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقين» قبلش مراحل خلقت انسان را می‌گوید «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» از غرر آیات در سیر خلقت انسان است مسیر خلقت بشر را می‌گوید مراحل را می‌گوید از نطفه تا خلق تام بعد می‌گوید «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» همه سیر مادی را طی کرد اما در پایان سیر مادی روحی در او دمیده شد نفخه الهی در او دمیده شد آیات متعددی در سیر خلقت انسان در قرآن داریم زمانی تمام این آیات در بحثی در تهران ارائه کردیم. در یکی از دانشگاه‌ها. یک از آیات مهم این است.

نکته مهم در آیه «ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ» است. موجودی که مسیر را پیموده آمده خلق آخر شد. همان «فَنَفَخْنا فيها مِنْ رُوحِنا» است. به این قله که می‌رسد نتیجه می‌گیرد «آخَرَ فَتَبارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخالِقين». تبارک یعنی فیض و برکت کثیر داشت. تعابیر عرفا این‌ها را خوب تفسیر می‌کند انسان موجود کامل است و مظهر اسماء و صفات الهی است اینجا تبارک الله. اوج برکت و فیض الهی در خلقت انسان تجلی کرده؛ یعنی برکت در خلقت به اوج رسید. تبارک الله احسان الخالقین خدایی که برترین خالقان است.

هم خالق‌های دیگری داریم که گفته شده او احسن الخالقین است جون مبدأ خلق است. اینجا هم مخلوق برتر است. انسان بالاترین مخلوق خداست جایی است که نهایت فیض خدا ظهور و بروز کرده

 این آیه هم ممکن است کسی تقریب بکند که کاملاً قانون تکوینی را بیان می‌کند اما عقل از این لازم شرعی و حکمی‌را استفاده می‌کند موجودی که برترین خلق خداست حتماً احترامی‌دارد این هم تفسیری است که ممکن است نسبت به این آیه داشت. این آیه هم دو احتمال مثل قبلی دارد. یکی این‌که فقط محض در بیان قانون تکوینی است. فیض به او داد کاری به امر تشریعی قانونی ندارد. احتمال هم دارد که این‌که خدا می‌گوید برترین جایگاه تجلی من است حتماً ذاتش جایگاهی دارد. این هم دو احتمالی است که اینجا وجود دارد.

انتهای پیام/