یادداشت؛
تمسک بر اصاله اطلاق برای اثبات کفایت رویت هلال با چشم مسلح
برخی از فقهاء با تمسک به جریان اصاله الاطلاق و عموم در موضوعات مستحدثه در اثبات کفایت رویت هلال با چشم مسلح «مسائل و مصادیق نوپدید؛ مستحدثه و مستجده در ازمنه متأخره» فتوا داده‌اند.
پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه؛ سید علیرضا سید صالحی/ بعد از ملاحظه ادله مربوط به رویت هلال در کتاب شریف وسائل الشيعة؛ ج10 ؛ ص252 در باب سوم از ابواب احکام شهر رمضان «در باب أن علامة شهر رمضان و غيره رؤية الهلال فلا يجب الصوم إلا للرؤية أو مضي ثلاثين و لا يجوز الإفطار في آخره إلا للرؤية أو مضي ثلاثين و أنه يجب العمل في ذلک باليقين دون الظن» 28 روايت آورده شده بود؛ که مدار حکم در بیشتر روایات مربوط به هلال؛ رویت می‌باشد اما سوال اساسی و بنیادین در تبیین موضوع «رويت هلال» آن است که، رویت طریقیّت دارد و میان اسباب آن تفاوتی وجود ندارد یا آنکه رویت هلال موضوعیت دارد و منحصر در رویت با چشم غیر مسلح است؟
برای فهم این مسئله روایات دیگر را در کتاب شریف وسائل الشيعة؛ در باب سوم از ابواب احکام شهر رمضان مراجعه نمودم؛ ج10 ؛ ص252 «در باب أن علامة شهر رمضان و غيره رؤية الهلال فلا يجب الصوم إلا للرؤية أو مضي ثلاثين و لا يجوز الإفطار في آخره إلا للرؤية أو مضي ثلاثين و أنه يجب العمل في ذلک باليقين دون الظن» و ص292 «باب ثبوت رؤية الهلال بالشياع و بالرؤية في بلد آخر قريب» و ص297 «باب أنه لا عبرة بإخبار المنجمين و أهل الحساب أنه يرى » ص286 «باب أنه يثبت الهلال بشهادة رجلين عدلين و لا يثبت بشهادة النساء و مع الصحو و تعارض الشهادات يعتبر شهادة خمسين رجلا» باب أنه يثبت الهلال بشهادة رجلين عدلين و لا يثبت بشهادة النساء و مع الصحو و تعارض الشهادات يعتبر شهادة خمسين رجلا.
از مجموع ادله شرعیه استفاده می‌شود؛ آنچه که در تحقق غرض مولا دخالت دارد یقین به ثبوت و رویت هلال است نه ظن و شک و گمان و نه هیچ چیز دیگری به بیان دیگر آنچه در ترتب حکم در این روایات نقش آفرینی دارد یقین به رویت هلال است و تنها یقین به رویت هلال معتبر است یعنی معیار و ملاک، یقین به حصول و تحقّق هلال است.
برای روشن محل بحث لازم است ابتدا صورت‌های مختلف را مورد توجه قرار دهیم؛ در واقع یقین به رویت هلال به چهار صورت قابل تصوّر است(چندگونگی و انواع و اقسام):
صورت نخست: رویت هلال طریقیّت دارد و میان اسباب آن تفاوتی وجود ندارد.
صورت دوم: رویت هلال موضوعیت دارد و منحصر در رویت با چشم غیر مسلح است.
صورت سوم: رویت هلال موضوعیت دارد و منحصر در رویت با چشم غیر مسلح نیست.
صورت چهارم: رویت هلال طریقیّت دارد و میان اسباب آن تفاوت وجود دارد و منحصر در رویت با چشم غیر مسلح است به سبب رویت متعارف که تنها چشم باشد کفایت میکند.
صورت نخست و چهارم؛ بدون هيچ گونه مناقشه و بحثى هم از ديدگاه فقهاء قابل قبول است زیرا؛ مستفاد از ادله آنست که رویت طریقیت برای حصول یقین به حصول هلال است زیرا شهادت دو شاهد عادل یا علم شخصى، مىتواند جایگزین آن شود.
لکن صورت دوم و سوم؛ با توجه به استظهارات از روایت به هیچ وجه صحیح نیست بلکه غیر قابل قبول است.
از میان دو نوع مقبول چندگونگی و اقسام به ارائه دلیل برای اثبات هر کدام می‌پردازیم سپس نتیجه را بیان می‌کنیم (چرائی ادله عقلی و نقلی و عقلائی)
به طور کلى در کلام فقهاء؛ سه دليل اساسى براى اثبات صورت نخست یعنی؛ طریقیّت داشتن رویت هلال و عدم تفاوت میان اسباب آن، ابراز شده است «اطلاق؛ انصراف؛ استناد حقیقی رویت با ابزار و ادوات مستجده» لکن در این مجال به نقل مهم ترین و بنیادی ترین دلیل«اطلاق رویت هلال» می‌پردازیم زیرا از آنجا که تحقيق تفصيلى اين بحث، خارج از حوصله و قلمرو اين نوشته است به همين مقدار بسنده مى‌شود انشالله در وجیزه بعدی به دلایل دیگر می‌پردازیم.
برخی از فقهاء با تمسک به جریان اصاله الاطلاق و عموم در موضوعات مستحدثه در اثبات کفایت رویت هلال با چشم مسلح «مسائل و مصادیق نوپدید؛ مستحدثه و مستجده در ازمنه متأخره» فتوا داده‌اند.
رویت هلال طریقیّت دارد و میان اسباب آن تفاوتی وجود ندارد
قائلین با تمسک به جریان اصاله الاطلاق و عموم در موضوعات مستحدثه در اثبات کفایت رویت هلال با چشم مسلح «مسائل و مصادیق نوپدید؛ مستحدثه و مستجده در ازمنه متأخره» به تبیین و تقریر این موضوع می‌پردازم:
موضوعات نوپدید و جدید پنج نوع تصور دارد که عبارتند از:
1 . موضوعاتی که در زمان صدور خطاب معقول و متصور نبوده و غیر قابل تصور در گذشته بوده است مانند: انرژی هسته ای و شبیه سازی انسان.
2 . موضوعاتی که در زمان صدور خطاب قابل تصور بوده اما به حسب عادت از امور مستبعده‌ای که غیر ممکن تلقی می‌شده است مانند: مانند سفر با طائره.
3 . موضوعاتی که در زمان صدور خطاب قابل تصور بوده اما غیر قابل توجه بوده است مانند: عقد بیمه.
4 . موضوعاتی در زمان صدور خطاب «درگذشته وجود خارجی داشته است» و عنصر چهارم فی زماننا هذا هم هست لکن اوصاف و عوارض آن تغییر کرده است مانند دیه قتل عمد که در مخیر حله و نقدین و انعام ثلاثه که فرقی میان آنها نبوده الان هست.
5 . موضوعاتی که مورد ابتلا نبوده‌اند مانند: نماز در قطبین.
موضوع محل نزاع از نوع دوم از این پنج قسم است.
مدار حکم در بیشتر روایات مربوط به هلال؛ رویت می‌باشد اما رویت در روایات به صورت مطلق و عام وارد شده است و می‌توان به این اصل اخذ کنیم و کفایت رویت هلال با چشم مسلح را اثبات کنیم و این در حالیست که شرایط انعقاد اطلاق در این موضوع تمام است و در این جا این شرط محقق است.
سوال: آیا می‌توان از آن اطلاق و عموم توسعه داد و این موضوعات نوپدید را مشمول این اطلاقات دانست؟
مستحضرید که یکی از دو شرط انعقاد اطلاق این است که متکلم در مقام بیان باشد. به بیان دیگر انعقاد اطلاق متوقف بر مقدمات حکمت است.
ممکن است شخصی مناقشه کند که هر چند در احادیث وارده در زمان صدور خطاب؛ واژه رویت را طریقی برای اطمینان به تحقق هلال و اثبات آن می‌داند اما بر اساس ظهور بدوی آن واژه؛ که ناظر به گنجایش؛ سعه و ظرفیت دانشی مخاطب زمان صدور خطاب است یعنی معصومین علیهم السلام؛ درحوزه سخن گفتن و بیان احکام از روش حکیمانه استفاده می‌کنند؛ اقتضا میکند صحبت کند و حکم را بیان دارد؛ پس لفظ «رویت» این موضوعات مستغرب و شگفتانه را که در آن عصر که وجود خارجی نداشتند؛ را شامل نمی‌شود و این لفظ «رویت» قصور در شمول نسبت به دیگر مصادیق رویت دارد قهراً اطلاق گیری از آن صحیح نیست و توسعه به حوزه موضوعات جدید ممکن نیست.
یجاب عن هذا النِقاش که واضع وقتی لفظی را وضع کرد هیچ قیدی را برای آن لحاظ نکرده است بلکه برای طبیعت معنا وضع کرده است و ناظر به افراد طبعیت است که همه مصادیق آن را شامل می‌شود و و مقید به حصه خاصی نیست مانند واژه میزان که مراد از آن کل ما یوزن به است اما مصادیق متفاوتی دارد به طور مثال متعارف یه وقتی دو کفه و شاقول دارد یا یا باسکول است که تریلی و بار آن را وزن می‌کن یا میکرونی است که با آن جواهرات وزن می‌شوند.
یعنی اطلاق؛ عدم لحاظ القیود است و لا بشرط است فلذا می‌توان به اطلاق لفظ «رویت» ادله تمسک کرد و این اطلاق گیری از این واژه صحیح است.
و اضف الی هذا اینکه معصومین علیهم السلام مروج و مبلغ شریعت جهانی و جاودانی هستند و هرچه که در تحقق غرض مولا دخالت دارد را بیان می‌کنند یعنی قرینه ای مورد نظر؛ ظهور حال امام اقتضا میکند بعنوان مبین للشریعه که در مقام بیان وظائف تکلیفی مکلف است و کسی است که متکفل چنین امری است و متمکن از بیان هم است و امیر بیان و در اعلی مراتب فصاحت و بلاغت است در جایی که تقیید عرفا ممکن باشد اطلاق نیز ممکن است خب می‌داند همان طور که فی ماسبق تطور بوده، در ما یأتی هم این تطورات و بیشتر از آن در آینده خواهد بود. و حیث اینکه لم یتبین و لم یتقید تلک فلیس المراد من الرویه ما هی بالعین المجرده بل یشمل الوسائل کالمراصد و التلسکوب.
پس قرینه «مبنای» جهانی و جاودانی بودن شریعت و بیان احکام برای همه افراد و بشریت در اخذ به اطلاق و ترتب حکم در این روایات نقش آفرینی دارد به همین جهت آن استبعاد «اشکال الفاظ قصور در شمول دارد» مرتفع می‌شود و این خدشه مانع اخذ به این اطلاق نمی‌شود.
صورت چهارم: رویت هلال طریقیّت دارد و میان اسباب آن تفاوت وجود دارد و منحصر در رویت با چشم غیر مسلح است به سبب رویت متعارف که تنها چشم باشد کفایت میکند.
نظر ما اینست که با استظهار از روایات؛ رویت هلال طریقیّت دارد و میان اسباب آن تفاوت وجود دارد و منحصر در چشم غیر مسلح است؛ دلائل خود را ذکر می‌کنم:
درست است که به ظاهر؛ واژه رویت در ادله اطلاق دارد لکن صرفا این اطلاق بدوی است نه مستقر؛ چرا که بر اساس شرایطی «مقدمات حکمت» که در تحقق اطلاق موثر‌اند تنها به یکی از آنها که متکلم در مقام بيان باشد« يعنى نه در مقام اهمال باشد و نه در مقام اجمال» نظر شده و به شرط دیگر آن که قرينه ای متصل يا منفصلى بر تقييد نباشد نظر نشده و نگاه جامعی به مسئله نداشته‌اند.
لکن بايد توجه داشت که به لحاظ اصل مناسبت حکم و موضوع که در فهم معانى روايات بعنوان يک قرينه مورد استفاده و استناد قرار گرفته، مطلق رویت را، شامل آن نمى‌شود و محذوری در استظهار بدوی ایجاد میکند.
علی هذا بر اساس مقدمات حکمت یک شرط آن موجود بود «متکلم در مقام بيان باشد» و اطلاق فقط قید آن را نفی میکند لکن شرط دیگر مقدمات حکمت محقق نمی‌شود چون مناسبت حکم و موضوع خودش مثل قرینه می‌ماند و به اقتضای این مناسبت و قرینه قهرا رفع ید از اطلاق صورت می‌گیرد«وجود مانع از اطلاق گیری.»
مراد از تناسب حکم و موضوع؛ هماهنگی؛ ارتباط؛ ملائمت یا سنخیت عرفی یا عقلی میان حکم و موضوع است که موجب وضوح و آشکار شدن میان حکم و موضوع می‌شود که می‌تواند موجب تضییق یا تعدیه حکم شرعی گردد اما منشا این هماهنگی عقل یا عرف است که در تشخیص حدود و ثغور بحث ما را یاری رسان است این قاعده فی ما نحن فیه نیز جریان پیدا میکند به این بیان که هر چند رویت هلال طریقیت دارد لکن آنچه که در رویت هلال مدخلیت دارد یقین به هلال به واسطه دیدن و رویت متعارف است نه رویت غیر متعارف
زیرا با استناد به اصل تناسب حکم و موضع آنچه در مقام تخاطب و بیان حکم علم به هلال ذکر شده در فضایی است که کلام در توده مردم و عوام از هر قشری کم سواد و بی سواد و عالم و شهر نشین و بادیه نشین و... صورت گرفته است که قابل دسترسی برای تمام مردم و توده مردم است و همه تمکن از این نحوه رویت هلال دارند و این تناسب از زمان خطاب صدور تا کنون با این تطورات صادق است.
به بیان دیگر این طریقیت برای توده مردم است نه متخصصین و نه منجمین و نه حُسّاب زیرا رویت هلال در زمان خروج از محاق ممکن نیست و این در حالیست که روایات متواتر که ملاک احراز موضوع هلال را رویت می‌دانند نیز بر این تناسب دلالت دارد یعنی دلیلی لفظی بر این بحث است و دلیل عرفی نیز در مورد ظهور کلام«ظهور عرفی» نیز صادق است.
شاید سوال شود اگر چنین است؛ پس چرا شهادت دو شاهد عادل یا علم شخصى، مىتواند جایگزین آن شود؟
پاسخ آنست شاید افرادی که دارای بیماری مانند کم سویی چشم یا نا بینایی هستند دچار تحیر در عمل نشوند.
یعنی بر اساس اصل مناسبت حکم و موضوع فی ما نحن فیه موجب تضییق موضوعی است و تنها لفظ رویت تنها شامل رویت متعارف است و نه معنای غیر متعارف و ابزار و ادوات نیز در رویت هلال کفایت نمی‌کند.
همچنین قرینه ای منفصل دیگر است مبنی بر اینکه اگر امور غیر متعارف اما یقینی که در دسترس همه انسان‌ها نیست بلکه معدود افرادی در هر عصر به آن دسترسی دارند مانند طریقیت یقینی حُسّاب یا منجمین در راهنمایی آنها در علم یافتتن به وجود هلال؛ چون معصومین علیهم السلام در مقام بیان احکام بوده‌اند و چنین اموری در آن عصر وجود خارجی داشته و در مرئی و منظر معصوم علیه السلام است؛ واجب است که از سوی آن بزرگواران و مشعل‌های هدایت تبیین شود و این در حالیست که ادله بر حصر طریقیت در یقینی که از طریق متعارف رویت و شهادت به دست می‌آیند؛ دلالت می‌کنند.
فلذا وجه صحیح در نظر ما متعیّن در صورت چهارم است.
نوآوری در نحوه طرح بحث این وجیزه:
در تحقیقات بسیار ارزشمند و گران بهای پیشین فقهاء؛ ادله ای برای اثبات مدعای خود ارائه شده بود که ادله آنها بیان شد و به طور واضح برای مخاطب تبیین و واضح شد که حقیقتا از قدرت قوه بالایی برخورداند؛ لکن نقدی که به آنها وارد است اینست که مجموعا دو نوع رویکرد نسبت به مسائل و فروعات فقهی است که صفر و صدی است که تعدادی از آنها را به عنوان نمونه ذکر می‌کنیم:
1 . رویکردی که در برخورد با اطلاقات آنها را حمل به افراد متعارف می‌کنند.
برخی از فقها چنین گویند: اگر شما وسایل جدید را در رویت هلال کافی بدانید باید این وسائل را همه جا کافی بدانید یعنی در تمام مسائلی که در فقه رؤیت در آن لازم است استفاده از دوربین، تلسکوپ و میکروسکوپ باید کافی باشد و آن را حجت بدانید و این موضوع نباید تنها در رؤیت هلال ماه منحصر شود.
در این راستا مثال‌های نقضی نیز ذکر کرده‌اند: به قول برخی فقها، عرق جنب از حرام نجس است و یا با آن نمی‌توان نماز خواند، حال اگر شخصی جنب از حرام است و عرقش ظاهراً خشک شده آیا می‌تواند با آن نماز بخواند، در حالی که گاهی اگر با میکرسکوب نگاه کنیم ذرات عرق روی بدن دیده می‌شود.
در مورد خسوف و کسوفی که تنها با تلسکوپ قابل دیدن است و با چشم عادی دیده نمی‌شود آیا باید قائل به وجوب نماز آیات بود.
یا درباره مساله زلزله‌هایی است که ما آن را تشخیص نمی‌دهیم؛ اما زلزله‌سنج‌ها می‌توانند آن را تشخیص دهند، حال آیا اگر زلزله را مردم تشخیص ندادند و ابزار زلزله سنج آن را تایید کرد، آیا قائل به وجوب نماز آیات برای چنین کسانی هستید؟ به یقین نه. اینها و امثال اینها فروعی است که نمی‌توان با آن موافقت کرد پس چگونه تنها در رؤیت ماه آن را بپذیریم.
2 . رویکردی که در برخورد با اطلاقات؛ با تسرع اخذ به اطلاقات می‌کنند.
مثال: هیچ فقیهى حرمت نگاه به نامحرم را به دیدن با چشم معمولى و متعارف اختصاص نداده است؛ بلکه اگر از کیلومترها دورتر نیز با دوربینهاى قوى، کسى نامحرمى را ببیند، مشمول این حرمت خواهد بود.
یا اگر کسی با تلسکوپ مشاهده کند که شخصی به قتل رسید، می‌تواند در محکمه شرعیّه بر آن قتل شهادت دهد و بر حاکم شرع نیز واجب است که بر این شهادت، اثر را مترتّب کند؛ درحالی‌که در باب شهادت، شاهد باید مانند خورشید مورد شهادت را دیده باشد. مثال دیگر آن است که در خوردن گوشت ماهی، وجود فلس در ماهی الزامی‌است؛ که حتی اگر به وسیله ذره بین بتوان آنرا مشاهده کرد، کافی‌است.
3 . رویکرد ی که در برخورد با اطلاقات؛ با تسرع اخذ به اطلاقات و حمل به متعارف نمی‌کنند بلکه هر کدام را محتمل می‌داند و به استفصال و استکشاف از قرائن متصله و منفصله می‌پردازد و در به کار گیری اصل مناسبت حکم و موضوع می‌پردازد.
پیشنهاد:
در این وجیزه همانطور که قطعا به آن پی برده اید؛ سعی شده است تا به تفکیک رویکرد‌ها و ارائه نگاهی جامع نگر دست پیدا کنیم و ادله لبی و نقلی خود را در اثبات مدعای خود ارائه دهیم.
ضوابط زبان شناسی و قواعد کلام؛ اقتضا میکند؛ قبل از خوض به معرکه‌های فقهی توجه بیشتری به مناسبات کلام که ریشه؛ خاستگاه و مستند آن قرائن لبی و عرفی که بر پایه و بر اساس متفاهم عرفی ظهور دارد و حجت است و در نزد عرف معتبر است توجه شود. به طور مثال اگر این اصل مغفول در فقه بیشتر مورد توجه قرار گیرد وظیفه عملی مکلفی که:
صورت يا دست وی کوچکتر يا بزرگتر از حدّ عادى باشد، بايد تا چه جايى را بشويد؟
در این صورت هیچ فقیهی چنین حکم نمی‌کند که اگر صورت يا دست وی کوچکتر يا بزرگتر از حدّ عادى باشد، بايد تا جايى را بشويد که افراد معمولى تا آن جا را مى‌شويند.
زیرا همان طور که در مثال‌های رویکرد نخست و تطبیق بر اساس رویکرد دوم در مثال‌ها مشاهده شد هر دو گروه در نمونه‌های خود درست و صحیح عمل کرده‌اند لکن هر دو دارای نقطه اشتراکی هستند که به آن التفات و انتباه ندارند و آن بیان باشد از اجرای اصل تناسب حکم و موضوع؛ که اجرا می‌شود پس نا صحیح بودن این فرمایش اگر شما وسایل جدید را در رویت هلال کافی بدانید باید این وسائل را همه جا کافی بدانید یعنی در تمام مسائلی که در فقه رؤیت در آن لازم است استفاده از دوربین، تلسکوپ و میکروسکوپ باید کافی باشد و آن را حجت بدانید.
و این موضوع نباید تنها در رؤیت هلال ماه منحصر شود؛ به خوبی آشکار می‌شود و ناصحیح بودن حکم به خواندن نماز آیات با توجه به ثبت زلزله توسط دستگاه‌های زلزله سنج مثلا چندی پیش در تهران بیش از صد زلزله و پس لرزه ثبت شد آیا فقیهی قائل به خواندن نماز آیات به این تعداد هست؟!!!.
بر این اساس در مورد شخصی که دست و صورت کوچکتر یا بزرگتر دارد باید تمام دست و صورت خود را بشوید زیرا با استناد به قاعده مناسبت حکم و موضوع و متفاهم عرفی ظهور در این فهم دارد.
بهترین مثال برای اجرای دو رویکرد فوق است که به خوبی روشن می‌گردد این دو برخود صرفا با ادله صحیح نیست حال زمان آن رسیده که این دو رویکرد را در این فرع فقهی تطبیق و اجرا کنیم.
انتهای پیام/