ضرورت

گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی به نقل از مدرسه تخصصی فقه نظام؛ آیت الله ابوالقاسم علیدوست در درس خارج «فقه امنیت»[۱] به تبیین روش شناسی استنباط گزاره‌های فقه امنیت پرداخت. ایشان در این خصوص بیان کرد: بحث روش شناسی استنباط گزاره های فقه امنیت مانند دیگر ساحتهای روش شناسی، بحث مهمی است. تصور کنید که ما از فقه امنیت گفتگو کنیم در حالی که از روش بحث سخنی به میان نیاید، در این صورت کار بی ارزش می‌شود. ایشان در ادامه افزود: اگر به روش شناسی اهمیت داده شود از یک طرف مطالب از انضباط فقهی خوبی برخوردار خواهند بود از سوی دیگر استنباط عقیم نخواهد بود. از یک سو هنجارها لحظا می‌شود (پایایی فقه) و از سویی دیگر اقتضائات را مورد توجه قرار می‌دهیم (پویایی فقه). توجه به روش شناسی یک امر ضروری خطرناک است. خطرناک است به این معنا که اگر از انظباط خارج شود و اقتضائات در نظر گرفته نشود. مصداق بیان امام صادق علیه السلام می‌شود: «اهْرُبْ‏ مِنَ‏ الْفُتْيَا هَرَبَكَ مِنَ الْأَسَد وَ لَا تَجْعَلْ رَقَبَتَكَ لِلنَّاسِ جِسْرا».^[۲] ای فقیه مانند انسانی که از شیر فرار می‌کند از فتوا دادن فاصله بگیر و گردن خود را پل مردم قرار مده.

رویه‌ها در روش شناسی فقه امنیت

این استاد برجسته درس خارج حوزه علمیه در بخش دیگر سخنان خود به روش فقها در برخورد با فقه امنیت پرداخت و در این رابطه عنوان داشت: در اینکه استنباط در فقه امنیت نیازمند روش خاصی است یا همان روش رایج می‌باشد، دو رویه وجود دارد. برخی معتقد هستند که تفاوتی وجود ندارد؛ زیرا استنباط گزاره‌های فقه امنیت از قرآن، حدیث، عقل اجماع است و این همانند استنباط سایر گزاره‌ها مثل طهارت و صلاه است. نیازمند همان اصول و فقه است. برخی دیگر معتقد هستند استنباط گزارهای فقه امنیت با گزارهای سایر ساحتهای فقهی، اشتراکاتی دارد و فقیه از همان هنجارها باید استفاده کند. اما اختصاصات و اقتضائات خاص خود را نیز دارد؛ لذا متفاوت می‌باشد.

روش استنباط در جهاد و دفاع

آیت الله علیدوست در ادامه به تطبیق دو روش ذکر شده بر جهاد و دفاع پرداخت و گفت: جهاد ابتدایی برای دعوت مشرکان به اسلام یا برای نجات مستضعفان و دفاع، دو بحث مهم در مسئله فقه امنیت می‌باشند. در کتاب جهاد آمده است، هر یک سال یک جهاد. این فتوا در متون فقهی شیعه و اهل سنت وجود دارد. دلیل این گزاره را آیه ۵ سوره توبه ذکر می‌کنند: « فَإِذَا انسَلَخَ الْأَشهْرُ الحْرُمُ فَاقْتُلُواْ الْمُشْرِكِين‏». زمانی که ماه‌های حرام سپری شد، با مشرکین جنگ کنید. وی در ادامه به بیان روش استنباط این فتوا اشاره و مطرح کرد: امر ظهور در وجوب دارد. از سویی تعداد در این آیه مشخص نشده. اما اشاره به ماه‌های حرام[۳] شده است. در هر سال ماه‌های حرام یک بار منسلخ می‌شوند؛ بنابراین قرآن امر کرده است و زمینه امر الهی در سال نیز یک بار فراهم می‌شود. از سوی دیگر اقل امر  نیز یک بار است  و تکرار آن نیازمند دلیل است؛ پس سالی یک بار باید جهاد کرد. اگر به جای موضوع جهاد هر موضوع دیگری در این آیه بود، همین روش استنباط جاری بود. یعنی متدی که در صلاه، حج و … به کار رفته در این موضوع نیز جاری شده است. برخی مانند علامه حلی در این خصوص به سنت پیامبر اکرم نیز استشهاد کرده‌اند. به این نحو که پیامبر در سال دوم جنگ بدر، در سال سوم جنگ احد و … داشته است.

نگاه هرمی به سایر ادله در روش استنباط جهاد

آیت الله علیدوست در ادامه به تبیین نحو استنباط مسئله جهاد پرداخت و در این رابطه بیان کرد: ممکن است به روش استنباط فوق اشکال شود که این روش برای مسائلی از جنس سیاسی، اجتماعی و امنیتی نیست. استنباط مسائلی که از جنس سیاسی، امنیتی و اجتماعی می‌باشند باید در چارچوب مصلحت انجام شوند؛ از این رو زمانی که فقیه آیه جهاد را مشاهده می‌کند باید در یک نظام هرمی و در طول یک دیگر، سایر ادله را نیز مورد توجه قرار بدهد. از جمله این ادله مصلحت مورد نظر شارع است. اگر مصلحت اقتضا کند که باید سالی دو بار جهاد شود، آیا می‌توان گفت برای بیش از یک بار امر نداریم. یا اگر مصلحت اقتضا کند که چند سالی جهاد نباشد، آیا می‌توان گفت حتما باید در سال یک بار جهاد کرد. بسیاری از گروه‌های تکفیری بر اساس همین متد استنباط پیش می‌روند. از جمله افرادی که به این نکته توجه کرده است، شهید ثانی می‌باشد. ایشان می‌فرماید: «هذا مع عدم الحاجة إلى الزيادة عليها في السنة، و إلا وجب بحسبها و عدم العجز عنها فيها أو رؤية الإمام عدمه صلاحا و إلا جاز التأخير بحسبه».[۴] اگر شهید ثانی سخن از مصلحت را به میان می‌آورده در حقیقت از مقتضای ادراک عقل عملی است. اگر گفته شود با توجه به سخن شهید، اقتضای آیه چه می‌شود. در پاسخ می‌گوییم اگر بپذیریم که آیه ناظر به یک مسئله اجتماعی و امنیتی است، از قرائن خارجی می‌دانیم که جنس این مسئله تابع مصالح و مفاسد است و آیه باید با این فضا تعریف شود.

جمع بندی مطالب

آیت الله علیدوست پایان سخنان خود را به بیان نتیجه بحث اختصاص داد. ایشان در این رابطه تصریح کرد: نحوه اطلاق گیری و تعامل با ادله در این گونه مسائل با مسائلی که سیاسی و اجتماعی نیستند، متفاوت است. ایشان در ادامه افزود: در مقام بیان این نکته نیستم که سیره و ادله قرآن را باید در زمان و مکان صدور نگاه کرد. جریانی به اسم نوگرایی، روشنفکری، احیای دین و … بر این باور هستند که ادله را باید به زمان صدور ادله و نزول آیات برد. این تفکر اشتباه است. آنچه در قرآن و سنت نبوی و علوی وجود دارد، از شئون مختلفی صادر شده است. برخی از صادر شده‌ها از برخی شئون، قابل تمسک هستند. اما برخی دیگر قابل تمسک برای همه زمان ها و مکانها نمی‌باشند. در مسائلی مانند فقه امنیت، فقه اطلاعات، فقه حقوق بشر دوستانه و … باید اقتضائات زمان و مکان را مورد لحاظ قرار داد. حتی باید اقتضائات خود مسئله را نیز مورد توجه قرار داد.             [۱] . ۲۰/۳/۱۴۰۰ [۲] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط – بيروت) – بيروت، چاپ: دوم، ۱۴۰۳ ق. ج‏۱ ؛ ص۲۲۶ [۳] . مراد از اشهر حرم از دهم ذی الحجه است  تا ده ربیع الثانی [۴] ترحینی عاملی، محمد حسن. ، ۱۳۸۵ ه.ش.، الزبدة الفقهیة في شرح الروضة البهیة، [بی جا] – [بی جا]، دار الفقه للطباعة و النشر، جلد: ۳، صفحه: ۶۲۰