به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، مرکز پژوهشهای تاریخ اسلام در سلسله یادداشتهایی به موضوع عزاداری در تاریخ ایران پرداخته است که در ادامه به آن اشاره می شود. این مرکز در بخشی از مطالب خود چنین نوشته است: منبع ما در انتشار محتواهای مربوط به «عزاداری در تاریخ ایران» فصل اول کتاب رسانۀ شیعه نوشتۀ محسن حسام مظاهری است. گفتنی است با توجه به ارجاعات بسیار این کتاب به منابع مختلف و به‌خصوص شیوۀ ارجاع‌دهی درون‌متنی، برای رعایت اختصار ارجاعات به منابع مختلف را حذف خواهیم کرد، و خوانندگان برای مطالعۀ بیشتر باید به اصل کتاب رجوع کنند.  

بخش اول: آل‌بویه و نخستین باری که روز عاشورا تعطیل اعلام شد

  آل‌بویه در طبرستان و به دست علویان اسلام آوردند. آنان در آغاز بیشتر زیدی بودند و بعد از مدتی در صدد حمایت از معتزله و شیعه و احیای شعائر مذهبی شیعه برآمدند. از بین امرای آل‌بویه احمد معزالدوله (324-356 ق) بیش از دیگران به این کار اهتمام می‌ورزید.   بی‌شک مهم‌ترین اقدام معزالدوله در راستای ترویج آیین‌های شیعی رسمی و علنی کردن اقامۀ عزا بر امام حسین بود. وی در عاشورای سال 352 هجری، دستور بسته شدن بازارها و تعطیلی خرید و فروش را صادر کرد و فرمان داد تا مردم شیون‌کنان به خیابان‌ها بریزند و در قالب راه‌اندازی دسته‌های سوگواری به اقامۀ عزا و نوحه‌خوانی بپردازند.   در این روز زنان با موهای پریشان و صورت‌های سیاه و لباس‌های پاره در کوچه‌ها و خیابان به راه افتادند، در حالی که سیلی به صورتشان می‌زدند و از غم و اندوه بر حسین شهید ولوله و هلهله می‌کردند.   اقامۀ عزای محرم به مدت یک‌ دهه را نیز از ابتکارات معزالدوله دانسته‌اند. معزالدوله خود همراه با وزرا و اعیان دولتش هر پنجشنبه به زیارت مزار امام جواد و امام کاظم می‌رفت و شب جمعه را در آنجا به صبح می‌رسانید.  

بخش دوم: سلجوقیان و مبارک دانستن روز عاشورا

سنت عزاداری عاشورا تا پایان حاکمیت آل‌بویه در ایران رواج داشت. اما پس از آن و با حاکم شدن سلجوقیان، این آیین مجدداً ممنوع اعلام شد و عموماً به خفا رفت. سلجوقیان مذهب اهل سنت را پذیرفته‌ بودند. در دورۀ اول سلطنت سلجوقیان سیاست ضدشیعی بسیار شدیدی در مشرق ایران اتخاذ شد. در این دوره شیعیان در ردیف گبران و ترسایان محسوب می‌شدند و اجازه و توان تظاهر به مذهب و برگزاری آیین‌های مذهبی خود را نداشتند. حتی مجبور بودند برای دوری از ایذاء مخفی شوند یا به سنی بودن وانمود کنند.   در نتیجه درگیری شدیدی بین شیعیان و اهل سنت وجود داشت و حکومت وقت اهل سنت را بر کشتار شیعیان تحریک و از برگزاری مراسم عزاداری منع می‌کرد. یکی از عوامل مهم زمینه‌ساز این قبیل وقایع، مخالفت علمای اهل سنت با اقدامات معزل الدوله دیلمی در رسمیت بخشیدن به شعائر شیعی و خصوصاً مراسم سوگواری امام حسین بود، زیرا آن را بدعتی بزرگ می‌دانستند. لذا حاکم شدن سلجوقیان فرصتی طلایی برای اهل سنت بود تا به اقداماتی تلافی‌جویانه دست یازند. از جملۀ این اقدامات ترویج باور مجعول عید و مبارک دانستن روز عاشورا و استحباب روزه‌داری و برگزاری مراسم جشن و پایکوبی در آن روز بود. چنان‌که مردم در این روز با اظهار شادمانی و سرور لباس نو بر تن می‌کردند و به دیدار علما و بزرگان می‌رفتند.  

بخش سوم: دوران مغول‌ها و حذف نام خلفای سه‌گانه از خطبه‌ها

  در زمان مغول تشیع نخست در سایۀ آزادی‌هایی که به کیش‌ها داده شده بود و به پشتیبانی برخی سلاطین مغول، خصوصاً غازان‌خان و خدابنده، در ایران پیشرفت بسیار کرد. غازان‌خان در سال 649 هجری و پیش از رسیدن به سلطنت به دست شیخ صدر الدین ابراهیم حموی اسلام آورد و چندی بعد پس از آنکه دو مرتبه پیامبر را در خواب دید که او را به محبت اهل بیت خود می‌خواند، مذهب تشیع را برگزید.   پس از غازان‌خان برادر او سلطان محمد خدابنده مشی غازان‌خان را ادامه داد. خدابنده ابتدا مذهب حنفی و سپس شافعی را برگزید. اما پس از مدتی در سال 709 هجری به دست علامه حلی به مذهب شیعۀ اثناعشری درآمد و مذهب تشیع را رسمی اعلام کرد.   خدابنده دستور داد اسامی خلفای سه‌گانه از خطبه‌ها حذف شود و به نام علی و صحابۀ پیرو او خطبه بخوانند و نام دوازده امام بر سکه‌ها حک شود و عبارت حی علی خیر العمل در اذان وارد شود. در نتیجه، در دوران او شیعیان فرصتی یافتند تا به گسترش مراکز شیعی همت گمارند و با خیال آسوده آیین‌های مذهبی خود را برگزار کنند. تا آنجا که مناقبیان آزادانه در کوچه و بازار می‌گشتند و مناقب اهل بیت را به آواز بلند می‌خواندند.   به طور کلی مراسم عزاداری در این دوره رونقی بیشتر گرفت و شعرای شیعه به سرودن اشعار در رثای امامان خود و ساختن نوحه برای سینه‌زنی اهتمام ورزیدند. از شعرا و مرثیه‌سرایان نامی این عصر می‌توان به سیف فرغانی، خواجوی کرمانی، اوحدی مراغه‌ای، سلمان ساوجی و این‌یمین فریومدی اشاره کرد.  

بخش چهارم: تیموریان، تألیف روضة الشهدا، تسخیر دمشق به مثابه خون‌خواهی امام حسین

با آنکه سلاطین و امرای تیموری اغلب مذهب حنفی داشتند، اما با سایر مذاهب از جمله تشیع با مدارا رفتار می‌کردند. تیمور - در تفاوت آشکار با چنگیز – در اهتمام به امور دینی راسخ یا متظاهر به این امر بودند. او حتی خود را مسلمان‌تر از دیگران و از جملۀ مجددان دین می‌دانست.   او همچنین گاهی تمایلاتی به تشیع ابراز می‌داشت. از جمله در تصرف دمشق شیعیان را مورد تفقد قرار داد و حتی تسخیر دمشق را اقدامی به مثابه خون‌خواهی از یزید و گرفتن انتقام امام حسین اعلام کرد. این اقدام به طور طبیعی مورد استقبال شیعیان واقع شد تا آنجا که به روایتی شیعیان به هنگام فتح دمشق پرچم سفیدی را که حضرت علی در روز فتح خیبر به دست داشت به دست تیمور دادند. همچنین نقل شده به هنگام فتح شام توسط تیمور در سال 803 هجری، سرداران خراسانی و مازندرانی شیعۀ سپاه وی قبرهای معاویه و یزید را تخریب کردند.   آخرین امیر تیموری سلطان حسن میرزا بود که در هرات و خراسان حکومت می‌کرد. عصر او را درخشان‌ترین دورۀ سلسلۀ تیموریان دانسته‌اند. به تشویق مرشد الدوله عبدالله نوادۀ دختری این سلطان، کمال الدین حسین بن علی بیهقی (معروف به واعظ کاشفی) در سال 908 هجری مقتلی با نام روضة الشهدا فی مقاتل اهل البیت در ده باب تصنیف کرد.   در این عصر همچنین سنت ذکر مناقب اهل بیت و مناقب‌خوانی رواج بسیار داشت و در اشعار شاعرانی همچون محمد خوافی (ابن حسام)، شمس‌الدین کاتبی نیشابوری، لطف‌الله نیشابوری، فغانی شیرازی، لسانی شیرازی قصایدی در مدح علی و اولاد او به چشم می‌خورد. همچنین شعرای بسیاری هم در اشعار خود مراثی شهدای کربلا را ذکر می‌کردند؛ از جملۀ ایشان می‌توان برندق خجندی، اهلی شیرازی و اوحدی سبزواری را نام برد.   البته به‌تدریج و به موازات رونق‌یافتن روضه‌خوانی، از رواج مناقب‌خوانی کاسته شد، تا آنجا که چندی بعد روضه‌خوانی کاملاً جایگزین مناقب‌خوانی شد. مختلف و به‌خصوص شیوۀ ارجاع‌دهی درون‌متنی، برای رعایت اختصار ارجاعات به منابع مختلف را حذف خواهیم کرد، و خوانندگان برای مطالعۀ بیشتر باید به اصل کتاب رجوع کنند.  

صفویه؛ شکل‌گیری طایفه‌ای به نام «مداحان»؛ علت سروده شدن ترکیب‌بند محتشم

  در زمان برآمدن صفویان مذهب رسمی اکثر مناطق ایران مذهب اهل سنت بود، البته به استثنای مازندران (طبرستان) که از دیرباز به تشیع متصف بود. اما سرانجام شاه اسماعیل صفوی در سال 907 هجری سلسلۀ صفویه را بنیان گذارد و تشیع را مذهب رسمی کشور اعلام کرد.   در همان زمان طایفه‌ای حکومتی به نام «تبرائیان» شکل گرفتند که کارشان این بود که در گوشه و کنار و محلات می‌گشتند و با صدای بلند بر خلفای سه‌گانه و سنیان و دشمنان ائمه لعن و طعن می‌فرستادند. در مقابل، عابران و مستمعان هم وظیفه داشتند سخن آن طایفه را با «بیش باد و کم باد» همراهی و تأیید کنند و اگر کسی در این کار تجاهل می‌ورزید و کوتاهی می‌کرد، بعید نبود که فی‌الفور به تیغ تبرائیان گرفتار آید و جانش را بستانند. همچنین به موازات تبرائیان کسانی هم بودند که در مدح امام علی اشعاری را می‌خواندند و سپس خلفای ثلاثه را سب می‌کردند؛ اینان «مداح» نام گرفتند و گویا از همین دوران به بعد است که طایفه‌ای به نام «مداحان» در ایران ظهور کردند.   ترکیب‌بندی که به سفارش شاه تهماسب اول سروده شد. طبق روایت عالم‌آرای عباسی آنگاه که محتشم قصیدۀ غرایی را که در وصف شاه تهماسب سروده بود به محضر در دورۀ شاه تهماسب اول روضه‌خوان‌ها و نوحه‌خوان‌های بسیاری ظهور کردند.   شعرا نیز در این دوره به سرودن مراثی و مناقب پیامبر و خاندان او پرداختند که از آن میان محتشم کاشانی با ترکیب‌بند معروف خود گوی سبقت را از دیگران ربودشاه عرضه کرد، برخلاف انتظار، با خشم وی مواجه شد، چراکه شاه تمایل نداشت شاعران او را مدح کنند، بلکه آنان را تحریض‌ می‌کرد تا طبع خود را در مدح و ثنای اهل بیت به کار گیرند.   البته درباره سبب سرایش ترکیب‌بند محتشم دو قول دیگر هم مشهور است. قول اول را ذبیح‌الصفا در تاریخ ادبیات ایران ذکر می‌کند، مبنی بر اینکه محتشم در اصل قصیده‌ای در مدح پری‌خان خانم – دختر شاه تهماسب – سروده بود، نه در مدح خود شاه که با آن رفتار وی مواجه شد.   قول دوم را که مشهورتر از اولی است مدرس تبریزی در ریحانة الادب آورده است: محتشم پس از فوت برادرش عبدالغنی مراثی بسیاری در رثای او سروده بود. تا آنکه شبی در عالم خواب امیرالمؤمنین را دید که به او فرمودند: «چرا در مصیبت برادرت مرثیه گفته‌ای، اما برای فرزندم حسین مرثیه نمی‌گویی؟». محتشم پاسخ داده بود که آغاز سخن را نمی‌یابم و حضرت فرموده بودند که بگو: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است».  

دوران افشاریان و زندیان؛ شکل‌گیری اولین مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی

  به باور مورخان نادرشاه افشار خود بر هیچ مذهبی جز مذهب قدرت نبود. او با اغراض سیاسی و برخلاف صفویان توهین و سب خلفای راشدین را قدغن اعلام کرد، عزاداری و روضه‌خوانی را محدود ساخت و اجازه نداد که به رسم صفویه حکومت روز غدیر را جشن بگیرد. نادرشاه در فرمانی مذهب شیعۀ جعفری را صرفاً مذهبی در ردۀ مذهب چهارگانۀ اهل تسنن و به عنوان پنجمین مذهب اسلامی اعلام کرد. نتیجۀ طبیعی این سیاست‌ها افول مراسم عزاداری بود.   دوران کریم‌خان هم کمابیش همین روال استمرار یافت و با وجود شیعه بودن، زندیان نیز بر سیاست تعدیل قدرت مذاهب تأکید کردند. کریم‌خان خود به زیارت اماکن متبرکه می‌رفت و بارها دستور ساخت یا تعمیر آن‌ها را صادر کرد. او همچنین بر سکه‌های عصر خود اسامی امامان شیعه را ضرب کرد و شخصاً در مراسم عزاداری شرکت می‌کرد.   شاخصۀ مهم این مقطع از تاریخ شکل‌گیری اولین نمونه‌های مجالس تعزیه و شبیه‌خوانی است. درباره ریشۀ اصل تعزیه دو قول مشهور است که اولی آن را بازتولید اسلامی آیین سیاوشان می‌داند، آیینی که در بین ایرانیان پیش از اسلام رواج داشت و دیگر قول تعزیه را بر نمایش مذهبی قرون‌وسطایی مغرب‌زمین مبتنی می‌پندارد و آن را نوعی بازآفرینی ایرانی‌اسلامی مراسم مصائب مسیح قلمداد می‌کند.  

بخش هفتم: اهتمام ویژۀ شاهان قاجار به عزاداری

به طور کلی شاهان قاجار دلبستگی و توجهی ویژه به رعایت آداب و برگزاری مناسک و شعائر دینی از خود نشان می‌دادند. در عهد آقامحمدخان، میرزای قمی حکم معروفی را دال بر بلامانع بودن اجرای تعزیه از لحاظ شرعی صادر کرد که پشتوانه‌ای محکم برای برگزاری مراسم تعزیه و شبیه‌خوانی محسوب می‌شد.   فتحعلی شاه خود دستی در شعر و شاعری داشت و مرثیه‌هایی در سوگ واقعۀ عاشورا سرود. در دوران فتحعلی شاه بر شکوه عزاداری و تعزیه افزوده شد، اولین تکیه‌های ثابت برپا شد و کارگردانی تعزیه تحت ریاست شاه و بعضی شاهزادگان تکامل یافت. رابطۀ حسنۀ فتحعلی شاه با علما تأثیر مستقیمی بر هدایت مجالس و آیین‌های مذهبی می‌گذاشت. از جمله در این دوره علمای قم دقت نظر زیادی بر صحت اقوال در روضه‌خوانی‌ها داشتند و در این راستا به وقت مقتضی شدت عمل هم به خرج می‌دادند.   باید اذعان کرد که در بین شاهان قاجار ناصرالدین شاه در پرداختن به شعائر مذهبی و شیعه‌گری گوی سبقت را از همه ربوده بود. مثلاً می‌توان به علاقۀ وی به شمایل‌های مذهبی، خصوصاً تمثال امیرالمؤمنین، تقید به نماز، سرودن اشعاری در مدح امامان شیعه، اهتمام وی به تعمیر و تزیین بارگاه امام حسین، اقدام به مطلا کردن گنبد حرم عسکریین در سامرا، ایوان حرم امام رضا و گنبد مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی و سفر به عتبات عالیات در سال 1288 ق اشاره کرد.   ناصرالدین شاه جقۀ پادشاهی‌اش – سنجاق الماس بزرگی که شاهان قاجار به نشان اقتدار ملوکانه بر کلاه می‌زدند – راه هم پشکش «شاه نجف» کرد تا بر فراز مقبرۀ امام آویخته شود.   ویژگی شاخص دورۀ ناصری رونق بی‌سابقۀ مجالس عزاداری و خصوصاً آیین تعزیه است. مهم‌ترین اقدام حکومت در این باره ساخت «تکۀ دولت» به دستور ناصرالدین شاه است؛ تکیه‌ای معظم و بی‌نظیر که ایدۀ ساخت آن را شاه قاجار پس از سفرش به فرنگ مطرح کرد.