برای واکاوی رابطه اخلاق و اقتصاد با حجت الاسلام علی اصغر هادوی نیا، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به گفت‌وگو نشستیم. آنچه در ادامه می‌خوانید بخش دوم این گفتگوست:

تربیت عقلانی در گستره عقل نظری و تأثیر آن بر رشد اقتصادی

حجت الاسلام علی اصغر هادوی نیا گفت: خداشناسی، راهنما شناسی و معاد شناسی سه زمینه‌ای هستند که آموزه‌های اسلامی توجّه انسان را به اهمّیّت تربیت عقلانی در گستره عقل نظری درباره آن فراخوانده‌اند. دعوت به تفکّر در آفرینش آسمان‌ها و زمین و چگونگی خلقت موجودات که خداشناسی از راه اندیشیدن در آثار و آیات الهی است، و استدلال‌های فراوان درباره اثبات خدا و اسماً و صفات الهی که بر براهین فلسفی مبتنی است، همگی نشان دهنده اهمّیّت دادن آموزه‌های اسلامی در ترسیم نقش عقل نظری در زمینه خداشناسی هستند. حضرت علی (ع)، خداشناسی را ثمره علم دانسته است. همچنین دعوت به تفکر در آفرینش آسمان‌ها و زمین و چگونگی خلقت موجوداتی چون طاووس، که خداشناسی از راه اندیشیدن در آثار و آیات الهی است، در سخنان آن حضرت، فراوان مطرح شده است. و نیز خداوند متعال در آیه شریفه ۱۶ سوره مبارکه جن می‌فرماید» «وَأَلَّوْ اسْتَقَامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ لَأَسْقَیْنَاهُمْ مَاءً غَدَقًا» و اگر ‏ [‏مردم‏] ‏ در راه درست، پایداری ورزند، قطعاً آب گوارایی بدیشان نوشانیم.

شاخصه‌های اقتصاد پایدار

عضو هیأت علمی گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی عنوان کرد: اکنون باید به این پرسش پاسخ داده شود که «تقوی» چیست و چه تفاوتی بین بعد فردی و اجتماعی آن وجود دارد، این از مباحثی است که می‌بایست در بررسی آیات دیگر قرآنی و نیز فرهنگ روایی به آن پرداخته شود.البته به طور یقین در عنصر تقوی، مؤلفه‌هایی چون عدالت، برابری، فقرستیزی، حفظ محیط زیست که اقتصاد متعارف یکی پس از دیگری، با برخورد به بحران‌های بزرگ و تجربه افت وخیز شدید، به عنوان شاخصه‌هایی برای «اقتصاد پایدار» در نظر گرفته است، وجود دارد.

تربیت عقلانی در گستره عقلانیّت ذاتی و نقش آن در تحقق رشد اقتصادی

وی افزود: مهم‌ترین کارکرد عقلانیّت ذاتی، تعیین اهداف است؛ بنابراین در اخلاق تربیتی، زمانی نقش عقلانیّت ذاتی آشکار می‌شود که به تبیین اهداف تربیت پرداخته شود. اگر اهداف تعیین‏‬ شده دارای مراتب گوناگون باشد، زمینه ایفای نقش برای تربیت عقلانی در گستره عقلانیّت ذاتی پدید می‌آید؛ زیرا با عنصر تربیت می‌توان متربّی را به مراتب بالاتر اهداف سوق داد. با توجّه به چنین روندی است که می‌توان نقش تربیت عقلانی را در گستره عقلانیّت ذاتی با تکیه بر آموزه‌های اسلامی تبیین کرد.

این عضو هیأت علمی گروه اقتصاد اسلامی پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی خاطرنشان کرد: آموزه‌های اسلامی، هدف غایی اخلاق تربیتی خود را قرب به خدای متعالی و لذّت حاصل از این قرب یا گریز از الم حاصل از دوری از پروردگار‬ در نظر گرفته و بین این دو، رابطه تنگاتنگی برقرار کرده‌اند: آنجا که می‌فرماید: آنچه تو را به خداوند نزدیک می‌گرداند، از آتش دورت می‌سازد. قرب با توجّه به موارد کاربرد آن، دارای اقسامی است: زمانی، مکانی، نَسَبی، قدرتی و خطوتی. مقصود از قرب در این‌جا، قرب منزلتی است که به معنای اتّصاف و تخلّق به اوصاف الهی است.

حجت الاسلام علی اصغر هادوی نیا با اشاره به آیات شریفه ۸ و ۹ سوره مبارکه انسان و مفهوم انفاق را در اقتصاد عنوان کرد: آنجا که خداوند متعال می‌فرماید: «وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی‏ حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یَتیماً وَ أَسیراً إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُریدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً». «و غذای] خود [را با این‌که به آن علاقه] و نیاز [دارند، به» مسکین «و» یتیم «و» اسیر «می‏دهند.] و می‌گویند: [ما شما را برای خدا اطعام می‌کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم». در گستره رفتارهای اقتصادی نیز فرایند مزبور می‌تواند در شک‬ل‏‬ گیری رفتارهایی چون انفاق مؤثّر باشد.

هادوی نیا بین کرد: عقلانیّت ابزاری که به تعیین بهترین ابزارها و روش‌ها برای رسیدن به اهداف می‌پردازد، از دیدگاه اخلاق تربیتی اسلام قابلیّت بالندگی و رشد را دارد. توجّه به روش تجربه‏اندوزی در آموزه‌های اسلامی، نقش تربیت عقلانی را در گستره عقلانیّت ابزاری به خوبی آشکار می‌سازد. روش تجربه‬ ‏اندوزی از دو سوی به یاری عقلانیّت ابزاری می‌آید. از یک سو شناختن ابزارها و راه‌های گوناگون، نیمی از کارکرد عقلانیّت ابزاری را سامان می‌دهد و چنین شناختی با روش تجربه‏‬ اندوزی قابل تحقّق است. وظیفه دوم عقلانیّت ابزاری، تشخیص هزینه‌ها و زیان‌ها و تعیین ابزارهای کارآمد از غیرکارآمد است، روش تجربه‬ ‏اندوزی بر توانمندی عقلانیّت ابزاری در این باره می‌افزاید. شخص مجرّب و کارآزموده، از طبیب کارآمدتر است. بدین ترتیب، توجّه به این جنبه از عقلانیّت، از دیدگاه اسلامی، زمینه مناسبی را برای پندآموزی فرد از گذشته و ساماندهی آینده‌ای روشن مهیّا می‌کند به گونه‌ای که برای پند و موعظه خردمندان، آن‌چه تجربه کرده‌اند، کافی است.

اهمیت تجارت در آموزه‌های اسلامی

وی در پایان گفت: آموزه‌های اسلامی نشان می‌دهد که انسان اقتصادی مطلوب نیز باید با توجّه به روش تجربه‬ ‏اندوزی به تربیت عقلانی خود بپردازد. بر همین اساس، سفارش‌های اخلاق تربیتی اسلام، رابطه تنگاتنگی بین «تجارت» که نُمود بارز رفتارهای اقتصادی است و «فزایندگی عقل» که در این‌جا به جنبه عقلانیّت ابزاری آن باز می‌گردد، برقرار کرده‬ اند.