چاپ صفحه

دکتر محمد دمان ذبیح، استاد اقتصاد دانشگاه امیر عبدالقادر الجزایر، در مقاله‌ای برای وبسایت «نادی الاقتصاد الاسلامی» مطرح کرد؛

مقدمه

مسئله بیکاری در حال حاضر یکی از مشکلات اساسی است که بیشتر کشورهای جهان با سطوح مختلف پیشرفت و نظام‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی متفاوت با آن مواجه‌اند. امروزه بیکاری تنها مشکل کشورهای جهان سوم نیست، بلکه به یکی از خطرناک‌ترین مشکلات کشورهای پیشرفته تبدیل شده است. پیامدهای منفی بیکاری هم به طور خاص بر فرد و هم به طور عام بر جامعه تأثیر می‌گذارد. این امر به دلیل اثرات منفی‌ای است که این پدیده به همراه دارد، چه از لحاظ فردی و چه از نظر اجتماعی. از این رو، ضروری است به دنبال راه‌حل‌ها و ابزارهایی باشیم که برای حل این مشکل اقتصادی خطرناک مؤثر باشند. یکی از مهم‌ترین این ابزارها، وقف است که به عنوان یکی از کارآمدترین روش‌های مقابله با این پدیده شناخته می‌شود. وقف به دلیل داشتن ابزارهای مستقیم و غیرمستقیم برای مبارزه با این معضل، می‌تواند نقش مهمی ایفا کند. بنابراین، در این مقاله کوتاه قصد دارم نقش معاصر بخش وقف را در درمان بیکاری توضیح دهم و به این سوال پاسخ دهم: اثرات وقف به شکل امروزی در مقابله با پدیده بیکاری چیست؟

ابزارهای مستقیم وقف امروزی برای مقابله با بیکاری

هدف اقتصادی اصلی از سرمایه‌گذاری اموال وقف، تولید درآمد نقدی بالا تا حد ممکن است، به‌گونه‌ای که موقوفات بتوانند بهترین خدمات را به جامعه ارائه دهند و هدف از وقف را محقق سازند یکی از مهم‌ترین اهداف وقف، ارائه کمک‌های مستقیم به افراد بیکار است، به‌عنوان مقدمه‌ای برای ادغام آن‌ها در بازار کار. فقه اسلامی هنگام بحث درباره مصارف وقف، محل مشخصی را برای استفاده از اموال وقفی تعیین نکرده و به واقف آزادی داده است که مصرف وقف را به شرط عدم معصیت تعیین کند. ازاین‌رو، واقف می‌تواند شرط کند که درآمد وقف برای کمک به بیکاران شهرش مطابق با ضوابطی که تعیین می‌کند، صرف شود. این امر چندین مزیت دارد، از جمله: یکی از مهم‌ترین اهداف وقف، ارائه کمک‌های مستقیم به بیکاران است، به‌عنوان مقدمه‌ای برای ادغام آن‌ها در بازار کار. فقه اسلامی در بحث از مصارف وقف، مصرف خاصی را برای آن تعیین نکرده و انتخاب مصرف را به خود واقف واگذار کرده است، مشروط بر اینکه مصرف موردنظر مخالف شرع نباشد. بر این اساس، واقف می‌تواند در وقف خود شرط کند که درآمد وقف برای کمک به بیکاران کشورش مصرف شود، طبق ضوابطی که تعیین می‌کند. این امر مزایای متعددی دارد، از جمله اینکه مصرف وقف واقع‌بینانه خواهد بود، چراکه واقف به نیازهای مردم کشور خود آگاه‌تر است و بهتر می‌داند هرکدام به چه میزان کمک نیاز دارند. بر همین اساس، عواید وقف تحت نظارت اجتماعی به نیازمندان اختصاص می‌یابد، با این فرض که واقف به شرایط آنان آگاهی بیشتری دارد. وقف این نقش را از طریق درآمدهای پایدار حاصل از سرمایه‌گذاری اموال موقوفه ایفا می‌کند. بنابراین، یک فایده بسیار مهم وجود دارد: تأمین منبع مالی واقعی برای حمایت از بیکاران، که استمرار این کمک‌ها را برای همه افراد بیکار تضمین می‌کند، بدون آنکه هزینه‌ای اضافی به جامعه تحمیل شود. علاوه بر این، اگر بیکاران در یک حرفه یا شغل مشخص آموزش ببینند، در طی این مرحله نیازمند حمایت مالی هستند. وقف می‌تواند این هزینه را تأمین کند، زیرا یکی از اهداف اجتماعی وقف همین حمایت‌هاست. این موضوع به‌ویژه در مواردی اهمیت پیدا می‌کند که دولت به دلیل نبود منابع مالی کافی از آموزش این افراد خودداری کند. مراکز آموزش فنی و حرفه‌ای نیز نقش مهمی در آماده‌سازی افراد برای ورود به بازار کار ایفا می‌کنند. این مراکز با ارائه برنامه‌های آموزشی و ایده‌های کاربردی، افراد را برای فعالیت در فرآیند تولید آماده می‌سازند. همچنین، می‌توان از درآمدهای وقف به‌صورت قرض‌الحسنه استفاده کرد تا افراد بیکار این مبالغ را برای سرمایه‌گذاری به کار گیرند. این قرض‌ها با بهره‌گیری درست، امکان بازپرداخت و کسب سود را برای افراد فراهم می‌کنند، که در نتیجه به ادامه فعالیت اقتصادی و حضور در بازار کمک می‌کند. از سوی دیگر، خود وقف نیز به‌واسطه نیاز به افرادی برای مدیریت، نظارت و سرمایه‌گذاری اموال موقوفه و صرف آن در مصارف مربوطه، فرصت‌های شغلی ایجاد می‌کند. در نتیجه، وقف نقشی مستقیم در ایجاد فرصت‌های شغلی برای بیکاران دارد و با ارائه کمک‌های اولیه، نیازهای اساسی آن‌ها را تأمین می‌کند. این موضوع موجب ایجاد تعادل روانی و جسمی در میان این گروه مهم از جامعه می‌شود.

ابزارهای غیرمستقیم وقف امروزی برای مقابله با بیکاری

مدرسه: این نوع از مؤسسات در سراسر جهان اسلام گسترش یافتند و به تأمین نیازهای دانش‌آموزان از جمله معلمان، مدرسین و امکانات آموزشی کمک کردند. مدارس وقف‌شده همچنین مکان‌هایی برای اسکان، غذا و نوشیدنی فراهم می‌کردند که همه این نیازها توسط متولیان وقف مدیریت می‌شد.
مسجد: مسجدها نقشی اساسی در رشد قابلیت‌های انسانی مسلمانان داشتند. آن‌ها از طریق مؤسسات آموزشی تخصصی یا وابسته به مساجد، به ساختن فردی مسلمان و متعلم کمک می‌کردند. این مؤسسات نقش کلیدی در انتقال افراد از یک مرحله تمدنی به مرحله‌ای پیشرفته‌تر در تمام جنبه‌های زندگی داشتند، که این توسعه به منابع وقفی متکی بود.
مؤسسات نگهداری از یتیمان: این مؤسسات از توجه ویژه‌ای برخوردار بوده و به‌طور گسترده در جوامع اسلامی گسترش یافتند. نظام وقف نقش فعالی در تأمین منابع لازم برای این مؤسسات داشت و مکان‌هایی برای اسکان و تغذیه یتیمان فراهم می‌کرد. همچنین، مدارسی برای آموزش آن‌ها تأسیس می‌شد.
بیمارستان‌ها: بیمارستان‌ها نمونه برجسته‌ای از عملکرد وقف در تاریخ اسلامی هستند. این مراکز نقش بسزایی در ارائه خدمات بهداشتی به بیماران، تأمین دارو، غذا و مراقبت‌های پزشکی برای نیازمندان و افراد ناتوان ایفا می‌کردند. این اقدامات موجب بهبود وضعیت بهداشتی خانواده‌های فقیر در جامعه می‌شد.

این مؤسسات و دیگر نمونه‌های مشابه، در رفع نیازهای افراد بیکار و نیازمند در جامعه سهم مهمی داشتند. وقف به این شیوه‌ها به توسعه اقتصادی و اجتماعی فراگیر کمک کرده و همچنین نتایج زیر را به همراه داشته است:

پاسخ به نیاز دولت: وقف در ایجاد، تأمین مالی و مدیریت بسیاری از خدمات عمومی در حوزه‌هایی که منابع دولتی کافی نیست، کمک می‌کند. به‌عنوان مثال، در حوزه بهداشت و آموزش، وقف می‌تواند به ایجاد و مدیریت این مراکز کمک کند و در عین حال فرصت‌های شغلی برای بیکاران فراهم آورد.
سرمایه‌گذاری در اهداف خیرخواهانه: وقف به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاری در اهداف بشردوستانه از اشکالاتی که معمولاً در تأمین مالی از منابع دیگر وجود دارد، مانند ایجاد تورم، مبراست. فرصت‌های شغلی ایجادشده از طریق وقف واقعی و دارای شرایط مشخص هستند. اگر این شرایط رعایت نشود، بهره‌مندی از منافع وقف نیز ممکن نخواهد بود.
هماهنگی با توسعه اقتصادی و اجتماعی: برای ایفای این نقش، ضروری است که قوانین و مقررات مربوط به وقف با این اهداف توسعه‌ای هماهنگ باشد.

این روش‌ها نشان‌دهنده نقش وقف در بهبود اقتصادی، اجتماعی و رفع بیکاری در جوامع معاصر است.

صندوق مضاربه وقفی و نقش آن در تأمین مالی فرآیند اشتغال

با توجه به وسعت و تنوع گسترده وقف اسلامی و فعالیت‌های متعدد آن در زمینه‌های مختلف اموال و املاک، از جمله اراضی کشاورزی، مدارس، ساختمان‌ها و دیگر موارد که در گستره وسیعی از کشورهای اسلامی پخش شده‌اند، وقف به‌طور خودکار به ایجاد فرصت‌های شغلی کمک می‌کند. چرا که هر نوع وقف می‌تواند منجر به ایجاد چندین شغل به‌عنوان نتیجه سرمایه‌گذاری صحیح و مدیریت آن باشد. به‌عنوان مثال، وقف مؤسسات بهداشتی می‌تواند مشاغلی چون پزشک، پرستار و دیگر حرفه‌های مرتبط را ایجاد کند. همچنین از طریق سرمایه‌گذاری در اراضی، فروشگاه‌ها و دیگر دارایی‌ها، وقف می‌تواند در ایجاد شغل‌های جدید برای افراد بیکار تأثیرگذار باشد، از جمله از طریق راه‌اندازی صندوق‌های مضاربه وقفی. برخی از فقهای اسلامی اجازه داده‌اند که پول وقف شود. در عصر جدید مشخص شده که مشروعیت وقف پول منافع شرعی بزرگی به همراه دارد، چرا که می‌تواند به احیای نظام وقف در اسلام و بازگرداندن نقش آن در حل مشکلات وقف املاک کمک کند، از جمله مشکلاتی چون گران بودن و دشواری تعمیر و نگهداری آنها و کمبود افرادی که توان وقف املاک را دارند. این منابع نقدی می‌توانند از طریق سرمایه‌گذاری قسمتی از سود آنها، که بعد از رشد و توسعه به‌دست می‌آید، مطابق با حقیقت وقف که حفظ اصل و استفاده از ثمر آن است، مورد استفاده قرار گیرند. این سود می‌تواند برای کمک به کارفرمایان و از طریق اعطای قرض‌های مدت‌دار یا خرید ماشین‌آلات و اجاره آنها به افرادی که توان کار دارند، استفاده شود. همچنین این پول‌ها می‌توانند به‌طور مستقیم به‌صورت مضاربه برای تأمین مالی افراد و پروژه‌ها به کار روند، مشروط بر آنکه از خطرات مرتبط با سرمایه وقف پرهیز شود. صندوق مضاربه وقفی در تعامل با هر مضارب (سرمایه‌گذار) طی یک دوره زمانی معین فعالیت می‌کند، پس از آن اصل سرمایه همراه با سود آن بازمی‌گردد تا برای استفاده دیگران در دسترس قرار گیرد. بانک‌های اسلامی نیز می‌توانند این نوع صندوق مضاربه را بپذیرند و بخشی از منابع مالی خود را در آن سرمایه‌گذاری کنند و اوقاف افراد را بپذیرند و با استفاده از تجربه و منابع خود صندوق وقف را مدیریت کنند. این نوع وقف در دوران عثمانی رواج زیادی داشت و در بسیاری از اسناد تاریخی مشاهده می‌شود که صاحبان وقف، مبالغ قابل توجهی را به‌صورت قراردادهای مضاربه به تجار می‌دادند تا درآمد حاصل از آن به متولی وقف بازگردد. در این اسناد، شرط می‌شد که بهره‌بردار از این مبالغ شخصی باشد که در جامعه به امانتداری و توانمندی در زمینه کاری خود شناخته شده باشد، همراه با چند شرط دیگر.

خاتمه:

بخش وقف نقش برجسته‌ای در حل مشکل بیکاری ایفا می‌کند، چرا که از طریق ابزارهای مستقیم مانند اعانات دوره‌ای و کمک‌های مالی به بیکاران، فرصت‌های اشتغال را برای آنان فراهم می‌آورد. همچنین، از طریق مؤسسات غیرمستقیم در زمینه‌های مختلف، وقف می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی ایجاد کند و در دسترس بیکاران قرار دهد. به‌ویژه صندوق مضاربه وقفی به‌عنوان یک نمونه موفق در ایجاد یا گسترش سرمایه‌گذاری‌ها، تأثیر مثبتی بر اشتغال کامل در جامعه دارد. این فرآیند می‌تواند به یک حرکت سرمایه‌گذاری مستمر و جامع منجر شود که بیکاران را به نیروی کاری فعال تبدیل کرده و به فرآیند تولید کمک کند، که در نهایت به نفع جامعه و ثبات آن خواهد بود.

منابع:

1- ابن منظور، لسان العرب، بیروت، لبنان، ج1 2- أبو زهرة محمد، محاضرات في الوقف، قاهره، مصر، چاپ دوم، 1971 میلادی 3- بابلی محمود محمد، الكسب والانفاق، بیروت، لبنان، المكتب الإسلامي، چاپ اول 4- حسین احمد فراج، امام محمد کمال‌الدین، نظام الإرث في التشريع الإسلامي والوصايا والأوقاف في الفقه الإسلامي، بیروت، لبنان، الدار الجامعية للطباعة والنشر، 2001 میلادی 5- حسین احمد فراج، أحكام الوصايا والأوقاف في الشريعة الإسلامية، اسکندریه، مصر، دار الجامعة للنشر، 2003 میلادی 6- الدرّیدر احمد بن محمد، أقرب المسالك لمذهب الإمام مالك، الجزائر، مكتبة رحاب 7- لدالیه ساره، فارس مسدور، أهمية الاستثمار الوقفي ودوره في التخفيف من مشكلة البطالة، مجلة الاقتصاد الجديد، مجلة علمیة دولیة متخصصة محكمة دورية، تصدر عن جامعة خميس مليانة 8- زايدي حنیفه، الدور الاقتصادي لمؤسستي الزكاة والوقف، رسالة ماجيستر غیر منشورة، جامعة الأمير عبد القادر، 2003 میلادی 9- الزحیلی وهبة، الوصایا والوقف في الفقه الإسلامي، دمشق، سوریه، دار الفكر، چاپ اول ، 1987 میلادی 10- سراج محمد احمد، أحکام الوقف في الفقه والقانون، قاهره، مصر، سعد سمك للطباعة، 1955 میلادی 11- شعبان زکی الدین، الغندور احمد، أحکام الوصیه والمیراث والوقف في الشریعة الاسلامیة، مكتبة الفلاح، 1984 میلادی 12- عبد الراضی ابراهیم محمود، حلول اسلامية فعالة لمشكلة البطالة، مصر، المكتب الجامعي الحديث، 2005 میلادی 13- عشوب عبد الجلیل عبد الرحمن، كتاب الوقف، قاهره، مصر، دار الآفاق العربية، چاپ اول، 200 میلادی 14- الفیروز ابادی، القاموس المحیط، بیروت، لبنان، 1983 میلادی، ج3 15- قحف منذر، الوقف الإسلامي: تطوره ادارته، تنميته، قاهره، مصر، دار الفكر 16- قطقجي سامر مظهر، مشكلة البطالة وعلاجها في الاسلام، بیروت، لبنان، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 2005 میلادی 17- المرسی کمال الدین عبد الغانی، الحل الاسلامی لمشكلة البطالة، اسکندریه، مصر، دار الوفاء، چاپ اول، 2004 میلادی 18- مغازی محمد عبد الله، البطالة ودور الوقف والزكاة في مواجهتها، اسکندریه، مصر، دار الجامعة، 2005 میلادی 19- نصیرة مختار، الأبعاد المقاصدية للوقف الإسلامي، مجلة مخبر الدراسات الشرعية، يصدرها مخبر الدراسات الشرعية بجامعة الأمير عبد القادر للعلوم الإسلامية، قسنطینه، الجزائر، العدد الرابع 2005 میلادی 20- یکن زهدي، الوقف في الشریعة والقانون، بیروت، لبنان، دار النهضة العربية