تقسیم‌بندی جدید در فقه برای قرار دادن احکام در ابواب مخصوص خود

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله سید احمد خاتمی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم در درس مسائل مستحدثه موضوع «فقه رسانه» را مورد کنکاش قرار داد که در ادامه متن آن را ملاحظه می‌کنید؛

خلاصه جسله گذشته

بحث در این بود، جواب سلامی‌که از تلویزیون پخش می‌شود واجب نیست. ولی جواب سلامی که با تلفن گفته می‌شود، با آن که فاصله فیزیکی بین مُسلِّم(سلام کننده) و مُسَلَّم علیه(جواب دهنده) است، جواب چنین سلامی واجب است. دو صورت در این مساله بیان شده است. اما در اصل دارای چهار صورت است.

صورت اول، مسلّم(سلام کننده) و مسلّم علیه(جواب دهنده) کنار یکدیگر هستند، مانند سلام‌های متعارف. در این صورت جواب سلام واجب است. دلیل آن آیه قرآن است «وَ إِذَا حُیِّیتُمْ بِتَحِیَّهٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلَى کُلِّ شَیْ‌ءٍ حَسِیباً.»(۱)

در جواب سلام کدام واجب است اسماع یا اصل جواب سلام است؟

آیا اصل جواب سلام واجب است یا اسماع آن واجب است؟ محقق شیخ محمدباقر سبزواری در ذخیره المعاد ادعای اجماع کرده اسماع جواب سلام است. صاحب جواهر «بلاخلافٍ» گفته است. از عجایب مقدس اردبیلی گفته اسماع جواب سلام واجب نیست. استدلال کرده به واژه «فحیّوا» دلالت بر وجوب اسماع ندارد. بلکه فقط اصل جواب را جواب دانسته است.

نکته: مباحث مربوط به سلام کردن در سلام نماز مطرح می‌شود در حالی جای آن در آن‌جا نیست. و نیز مباحث مربوط به حجاب نیز در باب وجوب ستر در نماز، بخاطر الکلام یجر الکلام و به عبارت دیگر به مناسبت احکام ستر نماز، احکام حجاب مطرح شده است.

و الظاهر وجوب إسماع الرد فی الصلاه کغیر الصلاه الذی لا أجد فیه خلافا إلا من المقدس الأردبیلی(مجمع الفائده و البرهان ج ۳ ص۱۱۹-۱۲۰) و لاریب فی ضعفه، لاصاله عدم البرائه بدونه. لاحتمال او توفق صدق الرد علیه.[۲] خصوصاً بعد از دو روایت در این باب. و نیز با جواب سلام آهسته صدق « او ردوها» نمی‌کند. بلکه ردّ جواب سلام در اینجا صورتی است که اسماع کند. و نیز روایات در این مورد وارد شده‌اند. در عروه الوثقی سید یزدی مطرح کرده است.

(مسأله ۲۶): یجب إسماع الردّ سواء کان فی الصلاه أو لا، إلّا إذا سلّم و مشى سریعاً أو کان المسلّم أصمّ فیکفی الجواب على المتعارف بحیث لو لم یبعد أو لم یکن أصمّ کان یسمع.(۲)

واجب است اسماع جواب سلام را بکند خواه در نماز یا غیر نماز، مگر در صورتی سلام کند و سریع مکان را ترک کند جواب سلام واجب نیست و نیز در صورتی که سلام کننده ناشنوا است، اسماع واجب نیست و به جواب متعارف اکتفا می‌کند، در صورتی که شنوا می‌بود می‌شنید کفایت می‌کند. در خصوص ناشنوا آیت‌الله بروجردی و محقق خویی می‌فرمایند جواب سلام سالبه به انتفاء موضوع است و واجب نیست. این فرع را در آینده بحث خواهیم کرد.

بنابراین روشن می‌شود علاوه بر وجوب رد سلام، اسماع جواب سلام نیز واجب است. اگر آهسته جواب سلام بدهد از او پذیرفته نمی‌شود و مانند کسی خواهد بود که جواب سلام را نداده است.

دو روایت وارد شده که وجوب اسماع جواب سلام از آن‌ها فهمیده می‌شود.

مُحَمَّدُ بْنُ یَعْقُوبَ عَنْ عِدَّهٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنِ ابْنِ الْقَدَّاحِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا سَلَّمَ أَحَدُکُمْ فَلْیَجْهَرْ بِسَلَامِهِ وَ لَا یَقُولُ سَلَّمْتُ فَلَمْ یَرُدُّوا‌ عَلَیَّ وَ لَعَلَّهُ یَکُونُ قَدْ سَلَّمَ وَ لَمْ یُسْمِعْهُمْ فَإِذَا رَدَّ أَحَدُکُمْ فَلْیَجْهَرْ بِرَدِّهِ وَ لَا یَقُولُ الْمُسَلِّمُ سَلَّمْتُ فَلَمْ یَرُدُّوا عَلَیَّ الْحَدِیثَ.(۴)

این روایت مربوط به احکام العشره و زندگی مردم با یکدیگر است. در حالی که این بخش احکام را در کتاب الحج ذکر کرده‌اند. استفاده می‌شود یک تقسیم بندی جدیدی در فقه باید بشود که هر کدام از این احکام در باب مخصوص خود ذکر شود. و این‌که احکام العشره را در کتاب الحج ذکر کرده‌اند چون مسافرت‌ها به حج کاروانی است و در موسم حج مسلمانان با یکدیگر ارتباط دارند.

سند روایت:

مفصل درباره سهل بن زیاد بحث کردیم. در مجموع گفیتم ثقه است. بزرگی مانند کلینی پنج جلد از سهل روایت نقل می‌کند. هیچ ایرادی به سهل وارد نیست فقط احمد بن محمد بن عیسی درباره او گفته عقلش کم است. جعفر بن محمد الاشعری همان جعفر بن محمد بن عبیدالله است که توثیق ندارد. عبدالله بن میمون قدّاح، میمون به معنای مبارک است. کان ثقهً. بنابراین مشکل روایت سهل بن زیاد نیست. بلکه جعفر بن محمد اشعری است. البته مضمون این روایت در روایات دیگر نقل شده است.

دلالت روایت:

وقتی کسی بخواهد سلام بکند، بلند سلام کند. آهسته سلام نکند که اگر چنین کند و جواب سلام او داده نشود ناراحت نشود که چرا جواب سلام او را نداده‌اند. امام علیه‌السلام می‌فرماید: اگر کسی بخواهد جواب سلام را بدهد با صدای بلند جواب سلام را بدهد. جواب سلام را به گونه بدهد تا این‌که سلام کننده نگوید جواب سلام را نشنیده‌ام. بلکه جهر در جواب سلام داشته باشد تا سلام کننده بگوید جواب سلام را شنیده است.

روایت دیگر در وجوب اسماع جواب سلام

وَ فِی مَعَانِی الْأَخْبَارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ الْقَطَّانِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَى بْنِ زَکَرِیَّا الْقَطَّانِ عَنْ بَکْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِیبٍ عَنْ تَمِیمِ بْنِ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِیِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَعْنَى التَّسْلِیمِ فِی الصَّلَاهِ فَقَالَ التَّسْلِیمُ عَلَامَهُ الْأَمْنِ وَ تَحْلِیلُ الصَّلَاهِ قُلْتُ وَ کَیْفَ ذَلِکَ جُعِلْتُ فِدَاکَ قَالَ کَانَ النَّاسُ فِیمَا مَضَى إِذَا سَلَّمَ عَلَیْهِمْ وَارِدٌ أَمِنُوا شَرَّهُ وَ کَانُوا إِذَا رَدُّوا عَلَیْهِ أَمِنَ شَرَّهُمْ وَ إِنْ لَمْ یُسَلِّمْ لَمْ یَأْمَنُوهُ وَ إِنْ لَمْ یَرُدُّوا عَلَى الْمُسَلِّمِ لَمْ یَأْمَنْهُمْ وَ ذَلِکَ خُلُقٌ فِی الْعَرَبِ فَجُعِلَ التَّسْلِیمُ عَلَامَهً لِلْخُرُوجِ مِنَ الصَّلَاهِ وَ تَحْلِیلًا لِلْکَلَامِ وَ أَمْناً مِنْ أَنْ یَدْخُلَ فِی الصَّلَاهِ مَا یُفْسِدُهَا وَ السَّلَامُ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ هُوَ وَاقِعٌ مِنَ الْمُصَلِّی عَلَى مَلَکَیِ اللَّهِ الْمُوَکَّلَیْنِ.(۵)

سند روایت:

این روایت در باب سلام است و یک راوی صحیح در او نیست. روایت در کتاب معانی الاخبار شیخ صدوق است. احمد بن الحسن القطان مجهول است و نیز احمد بن یحیی بن زکریا قطان مجهول است. بکر بن عبدالله بن حبیب یُعرَف و یُنکَر. برخی احادیث او خوب است و برخی خوب نیست. تمیم بن بهلول و پدرش که بهلول است هر دو مجهول هستند. عبدالله بن الفضل الهاشمی نیز مجهول است. این روایت فقط برای تایید کاربرد دارد لذا با صرف این‌که روایتی ضعف سند دارد نمی‌توان او را کنار گذاشت.

دلالت روایت:

راویت درباره سلام در نماز است. امام علیه‌السلام فراتر از سوال پاسخ می‌دهد. می‌فرماید: سلام کردن علامت امنیت است، یعنی کسی که سلام می‌کند از ناحیه او در امان هستید و نیز سلام یعنی بگوید السلام علیکم و رحمه الله و برکاته، برای خروج از نماز است. روای از ویژگی‌های سلام درخواست توضیح بیشتر می‌کند و امام علیه‌السلام می‌فرماید: قبل از سلام اگر کسی بر تعدادی وارد شود و سلام کند از شر او در آمان خواهند بود و اگر جواب سلام او را بدهند از شر آن‌ها در آمان می‌شد و اگر سلام نمی‌کرد از شر او در آمان نمی‌شدند.

اگر پاسخ سلام او را ندهند از آن‌ها در امان نخواهد بود. بنابراین وقتی نمازگزار می‌گوید السلام علیکم و رحمه الله و برکاته مخاطب سلام ملائکه موکل و مراقب او هستند و محل شاهد در استدلال بر وجوب اسماع این‌که روح سلام امان دادن است و این در صورتی که اسماع داشته باشد خواه از طرف سلام کردن یا پاسخ دهند سلام باشد.

ولی این دو روایت از نظر سند ضعیف هستند. روایت اولی یک مشکل داشت و دیگر این‌که در کافی بود. یعنی روایتی که در کتب اربعه ذکر شده وارد حوزه توثیق شده است و این به معنای این نیست روایتی که در کتب اربعه است سند آن صحیح است، ولی حداقل نقل در کتب اربعه شده و این‌که در حوزه توثیق داخل شده است.

آنچه مهم است تحقق ردّ است حتی اگر این دو روایت را نمی‌داشتیم با جواب سلام آهسته رد سلام محقق نمی‌شود. چنانکه صاحب جواهر فرمودند. صورت مساله که امام راحل فرمودند صورت دوم است.

مسأله ۳ – لا یجب جواب سلام من یسلم بواسطه الإذاعه، و یجب جواب من سلم تلفونا.(۶)

در این صورت مسلَّم علیه غایب است، یعنی بیننده یا شنونده غایب است بگونه‌ای که نمی‌توانند جواب سلام را بدهند جواب سلام واجب نیست و طبق آیه تحیت، ردّ مقدور نیست. لذا جواب سلام واجب نیست.

صورت سوم اگر مسلَّم علیه غایب باشد ولی می‌تواند پاسخ بدهد مانند سلام و جواب سلام که با تلفن گفته می‌شود. جواب سلام در این صورت واجب است و دلیل همان آیه تحیت است. چون آنچه مهم در پاسخ سلام است این‌که سلام کننده جواب سلام را بشنود.

صورت چهارم مسلَّم علیه حاضر است نزد مسلِّم است مانند صورتی که به ناشنوا سلام می‌کند. در این صورت جواب سلام واجب نیست. سید یزدی در عروه مطرح کرده است.

مساله ۲۶- …. إلّا إذا سلّم و مشى سریعاً أو کان المسلّم أصمّ فیکفی الجواب على المتعارف بحیث لو لم یبعد أو لم یکن أصمّ کان یسمع.(۷)

مرحوم بروجردی می‌فرماید: وجوب الرد حینئذ غیر معلومٍ. و امام راحل تفصیلی دارند.

إن کان المسلّم بعیداً بحیث لا یمکن إسماعه الجواب فالظاهر عدم وجوبه فلا یجوز الردّ فی الصلاه فتبطل به و إن کان بعیداً بحیث یحتاج إسماعه إلى رفع الصوت یجب إلّا مع حرجیته و إن کان فی الصلاه ففی وجوب رفعه و إسماعه مع عدم الحرجیه و عدمه تردّد.(۸)

اگر سلام کننده دور باشد و امکان نیست جواب سلام را به او اسماع کند جواب واجب نیست و ترک آن در این صورت در نماز موجب بطلان آن نمی‌شود و اگر پاسخ سلام متوقف به بلند کردن صدا باشد- رفع صوت گاهی حرجی باشد واجب نیست – و اگر در حال نماز باشد و پاسخ سلام نیاز به بلند کردن صدا دارد در این صورت امام راحل می‌فرماید: در وجوب بلند کردن صدا با عدم حرجی بودن و اسماع آن، یا عدم وجب آن، دارای تردید است.

مرحوم گلپایگانی فرموده: وجوب سلام ناشنوا مشکوک است و وجوب آن معلوم نیست. در نماز هم نباید جواب سلام او را داد.

انتهای پیام/

۱ – نساء/سوره۴، آیه۸۶.

۲ – جواهر الکلام، النجفی الجواهری، الشیخ محمد حسن، ج۱۱، ص۱۰۸.

۳ – العروه الوثقى – جماعه المدرسین، الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، ج۳، ص۲۲.

۴ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۱۲، ص۶۵، أبواب احکام العشره فی السفر و الحضر، باب۳۸، ح۱، ط آل البیت.

۵ – وسائل الشیعه، الشیخ الحر العاملی، ج۶، ص۴۱۸، أبواب التسلیم، باب۱، ح۱۳، ط آل البیت.

۶ – تحریر الوسیله – ط نشر آثار، الخمینی، السید روح الله، ج۲، ص۶۷۱.

۷ – العروه الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّ?ی)، الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، ج۳، ص۲۲.

۸ – العروه الوثقی فیما تعم به البلوی (المحشّ?ی)، الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم، ج۳، ص۲۲.

https://ihkn.ir/?p=20016