رفتار بشر خالی از انحراف نیست. بنابراین عفو و صفح دستور الهی به مقتضای روح بشر است. عفو در قرآن در فرازی اخلاقی متبلور می شود ولی نمی توان آن را جدای از سیاست دانست. اخلاق در نگرش قرآن بنیان سیاست است و به بیان امام خمینی(ره) سیاست بدون اخلاق از تأمین مصالح مردمان عاجز است.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، علی باقری دولت آبادی استادیار علوم سیاسی دانشگاه یاسوج و محمد باقری دانشجوی دکتری علوم سیاسی دانشگاه یاسوج در مقاله «حیات طیبه و شاخص های آن در شبکه مفهومی توسعه سیاسی در قرآن» تأکید می کنند: قرآن «تبیان کل شئ» است، از این رو بیان هیچ نکته ای را درباره حیات انسان فروگذار نکرده است اما شاخصه ای توسعه سیاسی به مثابه دال مرکزی حیات طیبه قرآنی همچنان مبهم باقی مانده است. موضوعی که تاکنون در چارچوب یک مدل مفهومی به دقت بررسی نشده است.
نویسندگان در ادامه شاخص های توسعه سیاسی در قرآن را این گونه شرح می دهند؛
نخست، عقلانیت
شاخصه بنیادین توسعه محسوب می شود. عقلانیت از چشم اندازی اسلامی به دو دلیل در میدان مفهومی توسعه اهمیت دارد؛ نخست، شریعت خاستگاه وحیانی دارد ولی از مردم می خواهد درباره حقیقت شریعت و دستورات جامع نگر آن که ریزترین مسائل شخصی تا کلانترین موضوعات سیاسی را فروگذار نکرده است، بیندیشند. دوم، قرآن با تأکید و تصریح بر جایگاه برجسته عقل انسان و جامعه انسانی را در هر وضعیتی از عقل بی نیاز نمی داند. عقل در قرآن کریم به معنای ابزار تشخیص حق و راه درست است که اگر انسان بدان ملتزم شود، نجات می یابد. از سوی دیگر نظریه پرداز برای سازگارنمودن انسان با محیط اجتماعی اش اصول و مبادی عقلی وضع می کند و با تغییر محیط و پیدایش شرایط جدید اصول دیگری متناسب با شرایط جدید تعیین می کند از این رو قرآن جمود و تصلب انعطاف ناپذیر به منصوصات تاریخ مند را نمی پذیرد. خاصه این که در نگرش شیعی عقل از منابع اجتهاد محسوب می شود.
دوم، مشروعیت سیاسی
مشروعیت سیاسی از شاخصه های بنیادین توسعه سیاسی دانسته شده است. مشروعیت سیاسی ویژگی پذیرفته شدنی بودن رویه های وضع و اجرای قانون هر رژیم برای اتباع آن است. موضوع مشروعیت با رضایت در امور سیاسی ارتباط دارد و مسئله آن شرایط احراز صلاحیت و استحقاق قانونی متولیان امر حکومت است. بنابراین اصالت در تقنین و صحت در اجرای قانون دلالت بر مشروعیت سیاسی دارد. اگر نظام سیاسی نتواند حقانیت خود را براساس اصیل ترین موازین قانونی و مشروع اثبات کند نظام سیاسی توسعه یافته محسوب نمی شود از این رو در قرآن بحث مشروعیت نظام سیاسی در دو مقوله قانون و رهبری مطرح می شود.
از دیدگاه قرآن نظام سیاسی اسلام نظامی قانونمند است. این نخستین معیار توسعه سیاسی با نگرش اسلامی است. در واقع نظر به ضرورت تنصیص انتصاب رهبر سیاسی در قرآن چه در مقام نبی و چه در مقام امام بر عبور قرآن از معیارها و موازین سیاسی پیشین دلالت دارد. مردم صدر اسلام به سبب شبهات گوناگون آن قدر رشد سیاسی نیافته بودند که رهبر و امام واقعیشان را خود تعیین کنند از این رو مسئله تنصیص ضروری بود.
سوم، مشارکت سیاسی
مشارکت سیاسی از مباحثی است که با بحث توسعه سیاسی گره خورده است به گونه ای که بیشتر متفکران پارامتر اصلی توسعه سیاسی را مشارکت سیاسی می دانند. مشارکت سیاسی بر مساعی سازمان یافته شهروندان برای انتخاب رهبرانشان، شرکت مؤثر در فعالیت ها و امور اجتماعی و سیاسی و أثرگذاری بر صورت بندی و هدایت دولت دلالت دارد. در قرآن مشارکت سیاسی صرف نظر از تشابهات و تقارن مفهومی با دلالت های مشارکتی در گفتمان مدرن به زبان خود و در میدان مفهومی مربوطه در دل همین کتاب مطرح می شود.
مشارکت سیاسی در قرآن بر چهار رکن استوار است؛ آزادی عقیده، مشورت و مفاهمه، بیعت و نظارت مردمی.
آزادی عقیده: اندیشمندان میان آزادی اندیشه و آزادی عقیده تفکیک قائل شده اند. مطهری اندیشه را استعداد انسانی بشر می داند که در مسائل می اندیشد و شکوفایی اش در گرو آزادی آن است. عقیده از دیدگاه وی وضعیت بسته و منعقد شده فکر است که بر این اساس هر عقیده ای از تفکر صحیح و درست ناشی نمی شود.
تفاسیر درباره آزادی عقیده در قرآن دو دیدگاه اثباتی و نفی گرایانه را مطرح می کنند. در دیدگاه اثباتی باور و عقیده امری است درونی و قلبی بر آیند محبت، استدلال و اقناع از این زاویه ساحت دین حق منزه تر از آن است که راضی شود عقیده ای را بر مردم تحمیل کند. براساس این دیدگاه آیات مربوط به تشریع جهاد حرکتی است برای فراهم کردن مقدمات آزادی عقیده.
مشورت و مفاهمه: شورا و مشورت واژگانی قرآنی اند که دو بار به صراحت در وجه سیاسی اجتماعی به کار رفته اند. یک بار در اوصاف مؤمنان و در مقام فرهنگ سازی مشورت و دیگری میان آیات مدنی که ضرورت مراجعه پیامبر(ص) در مقام رهبر جامعه مسلمانان به شورا و نظر اصحابش را گوشزد می کند. دعوت به مشورت در قرآن به این آیات محدود نمی شود سیره مشورت خواهی بلقیس از نکات شگفت قرآن درباره مشارکت سیاسی است.
همچنین اهتمام به شورا و مشورت در سنت مؤکد است. پیامبر اکرم(ص) ابتنا امور بر شورا را از شروط زندگی خوب می داند. بر این اساس می توان استنتاج کرد که قرآن و فرهنگ قرآنی با نظام تک قطبی، خودرأیی و فردمحوری مخالف است و بر مشارکت سیاسی اقشار مختلف تأکید دارد. البته در سیاست قرآن مشورت به معنای ورود به عرصه عمومی است. هدف از گفت وگو چه با موافق و چه با مخالف دستیابی به حقیقت و اصلاح عقیده می باشد، از این رو قرآن هرگونه بحث و جدال ستیزه جویانه را نفی کرده است.
رعایت عدل و انصاف از دیگر وجوه فضای مفاهمه و گفت وگو در قرآن است. در قرآن افزون بر رعایت عدل و انصاف در قبال اهل کتاب در مواردی خاص مشرکان را نیز در صورت رعایت شروطی خاص مستحق مراعات می داند.
بیعت: به معنای تعهد مردم بر اطاعت از رهبرشان از واژگان سیاسی قرآن است. این واژه بدین سبب با مشارکت سیاسی مرتبط است که از سویی مبین حق انتخاب مردم است و از سوی دیگر شرایط اصیل انتخاب شونده در این مکانیسم معین شده است. به تصریح قرآن طرف بیعت مؤمنان رسول خدا(ص) می باشد.
شرط اصلی بیعت شونده در قرائت شیعی نصب و پذیرفته شدن از سوی خدا در مرحله کسب مشروعیت فردی است و به لحاظ سلبی بیعت با فاسق و ظالم تحریم شده است. نظریه مشروعیت مردمی ولایت امر در غیاب معصوم(ع) در میان علمای شیعه جایگاهی مهم یافت تا جایی که در جریان انقلاب مشروطه سه مرجع معروف شیعه طی بیانیه ای انتخاب حکومت توسط جمهور مردم در عصر غیبت معصوم(ع) را از ضروریات مذهب دانستند. اما دیدگاه های متأخر شیعی در صورت متکاملش یعنی اصل ولایت فقیه در عصر غیبت معصوم(ع) در منظومه فکری علمای بزرگی مانند امام خمینی(ره) و شهید مطهری متبلور شد.
چهارم، نظارت سیاسی
نظارت بر قدرت از مؤلفه های توسعه سیاسی در نگرش قرآن به حقیقت وجودی انسان ریشه دارد. از این دیدگاه فطرت انسان توانایی گرایش به سمت طغیان را دارد و در صورت کنترل نداشتن استیلای انسانی طغیانگر مانند فرعون را در پی خواهد داشت. قرآن با اعتراف به حقیقت وجودی انسان سیاستی احسن که به قدرت سیاسی را کنترل می کند ترسیم نموده است، سیاستی که از ابزار وجودی حیات طیبه است.
نظارت در قرآن در دو بُعد درونی و بیرونی مطرح می شود. وجه درونی نظارت در قرآن با تهذیب نفس، ترس از عذاب الهی و لزوم گردن نهادن به دستورهای خداوند حاصل می شود. عوامل بیرونی نظارت در قرآن که با نظارت سیاسی نیز مرتبط است در چارچوب قوانین شرع و تکالیف الهی مطرح می شوند. قرآن از مؤمنان می خواهد به سرنوشت یک دیگر حساس باشند. امر به معروف، نهی از منکر، نصح و خیرخواهی ائمه مسلمانان از مصادیق این مشارکت در قرآن است.
اهمیت فریضه امر به معروف و نهی از منکر نیز به کرات در روایات حضرت رسول(ص) و ائمه معصومان(ع) گوشزد شده است. البته فریضه نصیحت ائمه مسلمانان از جانب مردم به صراحت در قرآن نیامده، ولی ریشه ای قرآنی دارد. در قرآن پیامبران الهی ناصحان امت هایشان اند. حتی قرآن هیچ گونه عذری را در قبال کم توجهی یا بی توجهی به فرائض امر به معروف و نهی از منکر و نصح ائمه مسلمانان نمی پذیرد.
پنجم، مهرورزی
مهرورزی معادل واژه حب به معنای دوست داشتن و عشق ورزیدن است. این شاخص در هیچ یک از دیدگاه های غربی عنصری از عناصر توسعه سیاسی محسوب نمی شود ولی اساس بسیاری از مؤلفه های توسعه سیاسی است. ظرفیت مندی نظام سیاسی ایجاد حس وفاداری به آن و مشارکت فعال توده ها به توسعه مهرورزی در جامعه بستگی دارد. در نگرش قرآن مهرورزی نه فقط از نشانه های این میدان معنایی محسوب می شود بلکه عصاره و حقیقت آن است.
در قرآن مهرورزی حقیقتی حاکم بر روابط متقابل رهبران و مردم است. به تصریح قرآن اگر مؤمنان به خدا محبت دارند باید رسولش را اطاعت کنند. در قرآن کریم مهرورزی در میدان معنای توسعه سیاسی متشکل از سه مفهوم گشاده رویی، تواضع، عفو و گذشت است.
گشاده رویی: گشاده رویی نوعی رفتار استراتژیک با مشکلات است که از سویی مبین برخورد رأفت آمیز می باشد و از سوی دیگر در بطن خود امید و اجتناب از یأس و استیصال را دارد. از این رو سیاستی که رو به سوی رشد و احیای حیات طیبه دارد بدون سینه هایی مالامال از محبت و قلب های پر از رحمت و چهره هایی گشاده غیرممکن است.
تواضع: تواضع از مؤلفه های مهرورزی است که در سیاست قرآن نمودی برجسته دارد. برخوردهای متواضعانه در فضای سیاست تسهیل حصول اهداف با کمترین نارضایتی را در پی دارد. تحقق تواضع در ساحت سیاست به تصریح حضرت رسول(ص) موجب رفع ستم در جامعه می شود.
عفو و بخشش: رفتار بشر خالی از انحراف نیست. بنابراین عفو و صفح دستور الهی به مقتضای روح بشر است. عفو در قرآن در فرازی اخلاقی متبلور می شود ولی نمی توان آن را جدای از سیاست دانست. اخلاق در نگرش قرآن بنیان سیاست است و به بیان امام خمینی(ره) سیاست بدون اخلاق از تأمین مصالح مردمان عاجز است.
نتیجه گیری
با وجود گذشت حدود چهار دهه از انقلاب شکوهمند اسلامی کوششی پیگیر در راستای کشف الگوی سیاسی اسلامی در مبحث توسعه سیاسی صورت نپذیرفته است در حالی که انقلاب در برابر نظامی سلطنتی شکل گرفت و نظام سیاسی مبتنی بر تلفیق جمهوریت و اسلام را بنیان نهاد. از این دیدگاه باز اندیشی در مفاهیم سیاسی براساس رویکردی مبتنی بر قرآن اجتناب ناپذیر می نماید.
توسعه سیاسی در قرآن در شبکه ای مفهومی موضوعیت می یابد، میدانی معنایی که نشانه های رحمانی توسعه سیاسی در ترابط و تعامل پیرامون محور رشد و کمال انسان مقوم و مفصل بندی می شوند. در این شبکه انسان و جامعه انسانی از مضایق و محدودیت های حیات نفسانی در پرتو سیاستی الهی وارد نوعی از حیات به نام حیات طیبه می شوند، حیاتی که سیاست هم مهتدا به آن است و هم جزئی از آن از این رو توسعه سیاسی در قرآن یعنی رشد، تعالی و تکامل نظام سیاسی در جهت حصول حیات طیبه.
انتهای پیام/
https://ihkn.ir/?p=7027
نظرات