معاون پژوهش دانشگاه مذاهب اسلامی تشریح کرد؛
چرایی ضرورت اسلامی‌سازی علوم انسانی/ دلایل ناکارآمدی پایان‌نامه‌ها
معاون پژوهشی دانشگاه مذاهب اسلامی با اشاره به ناکارآمدی پایان‌نامه‌ها به تبیین اهداف برگزاری همایش آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های علوم انسانی اسلامی پرداخت.
به گزارش پایگاه خبری - تحلیلی مفتاح_اندیشه؛ دومین همایش ملی آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه علوم انسانی اسلامی با تأکید بر نقد کارآمدی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها قرار است اسفندماه سال جاری و به همت دانشگاه مذاهب اسلامی برگزار شود. ندا ملکی، معاون پژوهش و فناوری دانشگاه مذاهب اسلامی و دبیر کمیته علمی این همایش در گفت‌وگویی؛ در مورد برنامه‌ریزی‌های انجام‌شده برای برگزاری این رویداد علمی، اظهار کرد: نخستین همایش ملی آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه علوم انسانی اسلامی سال گذشته از سوی دانشگاه مذاهب اسلامی و با همکاری و حمایت ۳۰ دانشگاه دیگر برگزار شد. پرداختن به بحث پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها با رویکرد آسیب‌شناسانه موضوع مهمی است و زمانی تبدیل به مسئله می‌شود که مشکلاتی در این حوزه را در سطح جامعه نخبگانی کشور مشاهده کنیم. شاید از گوشه و کنار، مطالبی شنیده باشیم مبنی بر اینکه سرقت علمی رخ می‌دهد و یا اصول روش‌شناختی و چارچوب‌های نگارش پایان‌نامه و رساله مورد توجه قرار نمی‌گیرد و یا اینکه دانشجو پایان‌نامه‌اش را خود نمی‌نویسد. شاید به همین دلیل است که این پرسش مطرح می‌شود که چرا پایان‌نامه‌های ما مسئله‌محور نیست و یا اینکه چرا متناسب با مقتضیات جامعه و مشکلات پیش‌روی جامعه نیستند تا بتوانند گره‌ای از مشکلات و مسائل جامعه باز کنند.
ملکی ادامه داد: همین موضوع باعث شد دغدغه‌ای مبنی بر بررسی مشکلات در حوزه نگارش پایان‌نامه و رساله در حوزه علوم انسانی اسلامی ایجاد شود. در اصل هدف غایی، واکاوی اسلوب صحیح و مجرای حقیقی نگارش پایان‌نامه‌ها و رساله‌های این عرصه است؛ لذا مهمترین هدف برگزاری این همایش، شناسایی وضعیت موجود است، اما برای دستیابی به وضعیت مطلوب باید وضعیت فعلی را شناسایی کرد و عوامل و راهکار‌ها مشخص شوند.
محورهای همایش آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های علوم انسانی اسلامی
وی در پاسخ به این پرسش که با توجه به اینکه به‌طور معمول در نگارش پایان‌نامه و رساله، موضوعاتی وجود ندارد که از پیش استخراج و دسته‌بندی شده باشد و این فقدان در حوزه علوم انسانی بیش از هر رشته و علوم دیگری است؛ آیا همایش ملی آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های علوم انسانی اسلامی نگاهی به این موضوع دارد، افزود: در همایش سال گذشته، مجموعه‌ای از محور‌ها به صورت رها و خنثی در حوزه نگارش پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها طراحی شد و فراخوان دادند. برای همایش امسال، چهار کلان محور لحاظ شده، از جمله «وضع‌شناسی کارآمدی و الزامات اثربخشی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها»، «رویکرد انتقادی به رساله‌ها و پایان‌نامه‌های این حوزه»، «نقش سازمان‌های علمی کشور در کارآمدی و اثربخشی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها» و محور آخر «عوامل مؤثر بر کارآمدی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه تقریب مذاهب اسلامی» است که رویکردی متناسب با فعالیت دانشگاه مذاهب اسلامی است. اگر چه فقدان موضوعات دسته‌بندی شده برای انتخاب موضوع در نگارش پایان‌نامه و رساله، از محورهای اصلی این همایش نیست، اما این مسئله ذیل همه کلان محورهای ذکرشده مورد بررسی قرار می‌گیرد، چرا که وقتی موضوعی برای نگارش پایان‌نامه و رساله انتخاب می‌شود، باید تکراری نبوده و مسئله‌محور باشد.
ملکی با اشاره به نقش سازمان‌های علمی کشور در کارآمدی رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها، گفت: وزارت علوم، مجامع علمی و پژوهشی و دانشگاه‌ها باید قوانین ویژه و راهبرد‌های خاصی به‌منظور کارآمدسازی رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها داشته باشند. نوآوری و مسئله‌محور بودن، ملاک مهمی در پژوهش است، تا نهایتاً منجر به حل مشکلات تخصصی آن رشته شود. اگر چه می‌توان در ذیل یکی از کلان محورهای همایش به‌طور ویژه به آن پرداخت. قطعاً پنلی تخصصی در این موضوع برگزار خواهیم کرد.
وی درباره مهمترین مشکلاتی که گریبان پژوهش‌ها به‌ویژه پژوهش‌های علوم انسانی را گرفته است، بیان کرد: البته در هر دانشگاهی نوع مشکلات پژوهشی متفاوت است. در حوزه نگارش پایان‌نامه و رساله، به‌طور معمول مشکلات عمومیت دارد و مجموعه‌ای از مسائل و مشکلات در همه دانشگاه‌ها وجود دارد. مسئله‌محور نبودن، عدم رعایت اخلاق پژوهشی و امانت، ضعف‌های ناظر به شخص دانشجو در نگارش پایان‌نامه، نبود قوانین و اسناد بالادستی و ضعف اساتید و مشاوران پایان‌نامه از جمله مهمترین مشکلات در نگارش پایان‌نامه است که هر کدام از این‌ها می‌تواند دغدغه برگزاری همایشی مجزا باشد.
روش پژوهش در علوم انسانی کمّی است
دبیر کمیته علمی دومین همایش ملی آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه علوم انسانی اسلامی بیشترین آسیب در حوزه علوم انسانی اسلامی را ناظر به نبود نظریه‌پردازی علمی دانست و افزود: رساله‌های دکتری در این علوم باید به تولید نظریه بپردازند که این اتفاق نمی‌افتد. اگر اصول و مبانی نظری و روش‌های پژوهش در علوم انسانی را مورد بررسی قرار دهیم، متوجه خواهیم شد که بیشتر این اصول و روش‌ها ریشه در اندیشه‌های پوزیتیویستی دارد و اکثریت روش‌های پژوهشی در علوم انسانی کمّی است. مبانی نظری روش‌های کمّی برگرفته از علوم غربی است. این در حالی است که نظریه تولید شده در غرب، براساس فرضیه‌ای تعریف می‌شود که مبتنی بر بافت فرهنگی و بومی خودشان است. باید درباره روش‌های تحقیق در علوم انسانی تجدیدنظر‌های جدی داشته باشیم و از شیوه‌های پژوهشی‌ای استفاده کنیم که منجر به تولید نظریه می‌شود؛ به ویژه باید توجه خاص نسبت به استفاده از روش‌های پژوهشی کیفی و آمیخته داشته باشیم. استفاده از این روش است که می‌تواند منجر به تولید نظریه شود و در نهایت گره‌های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و علمی کشور را حل کند.
وی افزود: اگر چه منابع کتابخانه‌ای ما در این رشته‌ها، آن‌طور که باید غنی است، اما این توانایی را داریم که کتاب‌هایی تدوین کنیم که مبانی نظری بومی را تبیین کند. این توانایی به خروجی کار رساله‌های دکتری معطوف است که بتواند با تکیه بر شاخص‌های فرهنگ بومی و اسلامی به تولید نظریه بپردازد. برای مثال در حوزه انسان‌شناسی منابع بسیار غنی داریم و پرقدرت هستیم و حرف برای گفتن داریم. به راحتی می‌توانیم بسیاری از دیدگاه‌های دانشمندان غربی را در حوزه انسان‌شناسی به چالش بکشیم، چرا که نگاه فلاسفه و اندیشمندان ما، نگاهی جامع و جهان‌شمول است و این جامعیت برگرفته از مبانی وحیانی است و ریشه در آیه‌های قرآن کریم و احادیث دارد. مابقی نظریه‌ها می‌تواند ذیل دیدگاه‌ها و نظریه‌های خودمان تعریف شود. منابع خام زیاد داریم، اما اندیشمندان ما و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و اساتید کمتر به مفهوم‌سازی و تولید نظریه پرداخته‌اند.
چه نیازی به اسلامی‌سازی علوم انسانی است؟
معاون پژوهشی دانشگاه مذاهب اسلامی در پاسخ به این پرسش که اساساً چه الزامی وجود دارد که علوم انسانی، اسلامی شوند؟ ادامه داد: دانشمندان غربی، روش‌هایی را علمی می‌دانند که مبتنی بر یک نوع شناخت شکل گیرد و هر چه که قابل اندازه‌گیری و مشهود و قابل تجربه باشد، روش علمی است. البته به منابع دیگر هم توجه دارند، اما توجه غالب آن‌ها معطوف به تجربه‌گرایی و دیدگاه‌های پوزیتیویستی است. متأسفانه همین موضوع باعث ایجاد محدودیت در علوم انسانی و مانع از نگاه جامع نسبت به شناخت انسان می‌شود و نیز منابع شناخت و آگاهی انسان را محدود می‌کند. منابع آگاهی و شناخت انسان فقط تجربه و حس نیست. منابع دیگری هم برای شناخت انسان وجود دارد. اگر ما در علوم انسانی مدعی هستیم، می‌توانیم با روش‌ها و اسلوب‌هایی که داریم، پاسخ بسیاری از سؤالات مربوط به حوزه انسان‌شناسی را بدهیم.
نظریه‌پردازی؛ مقدمه علوم انسانی اسلامی
ملکی با بیان اینکه دیدگاه‌های غربی نمی‌توانند نگاه جامع به انسان داشته باشند، گفت: اسلام این نگاه جامع را دارد. نظریه‌های فلاسفه اسلامی و ایرانی ریشه در منابع شناختی دارد، که فراتر از منابع شناخت در دنیای غرب است و اگر نظریه‌ای نسبت به نظریه دیگری، جامعیت بیشتری داشته باشد، عقل سلیم حکم می‌کند از آن پیروی کنیم. اسلام درباره تفسیر رفتار‌های انسانی، ابعاد شخصیتی و وجودی انسان و رویداد‌های مرتبط با انسان جامعیت دارد، لذا این سخن بی‌معنا نیست که می‌توانیم علوم انسانی را اسلامی کنیم، به شرط آنکه بتوانیم توانمندی تولید نظریه در این حوزه را داشته باشیم؛ اگر چه آمار تولید نظریه در طول سال، بسیار کم و محدود است. برگزاری همایش‌هایی با عنوان الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت یا کنفرانس علوم انسانی اسلامی، به منظور فراهم کردن مقدمات نظریه‌پردازی در علوم انسانی است. با این حال، تولید نظریه نیاز به پژوهش‌های عمیق و زیرساخت‌های مهم در فضا‌های آموزشی دارد.
وی افزود: اگر موانع خلاقیت دانشجو را از پیش‌رو برداریم و او بتواند فکر کند و حتی به تولید نظریه بیاندیشند، گام مهمی برداشته‌ایم، اما متأسفانه این اجازه به دانشجو داده نمی‌شود. از طرفی در دوره دکتری که دانشجوی ما باید به بالندگی در امر پژوهش برسد و با اعتماد به نفس بالا به تولید نظریه بپردازد، با مشکلاتی مواجهیم که نهایتاً چیزی به اسم نظریه توسط افراد فارغ‌التحصیل این مقاطع دیده نمی‌شود. معتقدیم پایان‌نامه مقطع ارشد باید مقدمه ورود به این مهم باشد.
دبیر کمیته علمی دومین همایش ملی آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه علوم انسانی اسلامی درباره اینکه بیشترین آسیب در حوزه نگارش پایان‌نامه و رساله علوم انسانی چیست، بیان کرد: نظریه‌های موجود در علوم انسانی بومی‌سازی نشده‌اند و ما نیز می‌خواهیم با تکیه بر مبانی نظری غربی، پایان‌نامه‌های ایرانی بنویسیم تا مشکلات جامعه ایرانی را بررسی و رفع و رجوع کند؛ لذا نیازمند چشم‌انداز مشخصی برای آینده علمی کشور و پیشرفت‌های همه‌جانبه در کشور هستیم و چه چیزی به غیر از تولیدات علمی مبتنی بر نظریه‌های بومی می‌تواند این پیشرفت را حاصل کند؟
بی‌توجهی به روش‌های پژوهشی جدید
وی افزود: فکر نمی‌کنم تا کنون نقش و جایگاه پایان‌نامه و رساله‌ها را در تحقق الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت مورد بررسی قرار داده باشیم و یا وقتی پایان‌نامه نگاشته می‌شود، کمتر به این موضوع توجه داریم که موضوع پایان‌نامه چه میزان از مشکلات و مسائل جامعه ما را می‌تواند حل کند. هنوز نمی‌دانیم چرا در قوانین، بخشنامه‌ها و اسناد، شاخص‌ها و لوازم کاربردی شدن رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها در نظر گرفته نشده، و یا دانشجویان، اساتید و نهاد‌های آموزشی پژوهشی و حاکمیتی چه نقشی در کارآمدی رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها دارند و نیز راه‌های توانمند کردن آن‌ها برای نگارش رساله‌ها و پایان‌نامه‌هایی که می‌توانند تأثیرگذار باشند، چیست؟ همچنین چه میزان به روش‌های پژوهشی جدید در حوزه روش‌شناختی توجه داریم؟
دلایل ناکارآمدی پایان‌نامه‌ها
ملکی با تأکید بر اینکه عدم رعایت اخلاق پژوهش، با وضع قوانین سخت قابل کنترل خواهد بود، گفت: نیازمند بازنگری و کارآمدسازی سرفصل‌های درسی نیز هستیم. در حوزه علوم انسانی، فاصله زیادی میان دانشگاه و حوزه‌های ما وجود دارد. حوزه و دانشگاه می‌توانند به راهکار‌های مشترک در رساندن وضعیت نگارش پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها به سطح مطلوب برسند. دانشجویان و اساتید باید اطلاعات و آگاهی لازم داشته باشند. باید بدانیم هر دانشجو یک پازل کوچک در دستیابی به چشم‌انداز تمدن نوین اسلامی است و وظایف او باید به‌طور دقیق و روشن تعریف شود؛ اما متأسفانه ذهن دانشجویان اغلب خالی است و معمولاً دانشجویان نقشی در آسیب‌شناسی پژوهش‌های علوم انسانی ندارند.
وی اظهار کرد: از طرفی بالا بردن کیفیت تدریس، ترویج روحیه جستجوگری و به انحراف نرفتن در پژوهش و نیز استفاده از روش‌های صحیح و نگارش بر مبنای اسلوب صحیح، از وظایف اصلی اساتید راهنماست؛ اما اساتید گاهاً به دلیل مشغله کاری و تعدد راهنمایی‌ها، نمی‌توانند تمرکز لازم را بر یک پایان‌نامه و رساله داشته باشند. ممکن است ۱۰ پایان‌نامه را همزمان بپذیرند و نتوانند کار را به نتیجه برسانند و حتی دانشجو استاد را تا پایان کار یک یا دو بار می‌بیند. این‌ها آسیب‌های جدی ناشی از عدم وضع قوانین صحیح و عدم نظارت دقیق است که منجر به انحراف و کاربردی نبودن پژوهش انجام‌شده، می‌شود.
هدف‌گذاری همایش آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌های علوم انسانی اسلامی
دبیر کمیته علمی دومین همایش ملی آسیب‌شناسی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه علوم انسانی اسلامی در پاسخ به این پرسش که این همایش قرار است چه هدف‌گذاری‌هایی در دوره‌های آتی داشته باشد و اساساً چند دوره برگزار شود؟ گفت: این موضوع بستگی به دغدغه‌مند بودن مسئولان دانشگاه مذاهب اسلامی در دوره‌های آتی دارد. تا جایی که مطلع هستم بسیاری از مسئولان این دانشگاه درباره این همایش احساس مسئولیت جدی دارند و حتی مقرر شده دبیرخانه دائمی برای آن دایر شود و کار‌های مربوط به همایش دو سال گذشته مورد بررسی قرار گیرد. هدف برگزاری این همایش در حال حاضر، آسیب‌شناسی وضعیت موجود در حوزه کارآمدی است، اینکه چرا پایان‌نامه‌ها و رساله‌های علوم انسانی اسلامی به مرحله چاپ نمی‌رسند و به تولید کتاب منجر نمی‌شوند؟ یقیناً مورد نیاز نبوده‌اند. در نهایت می‌خواهیم به این نقطه برسیم که راهبرد‌های لازم برای رسیدن به کارآمدی پایان‌نامه‌ها و رساله‌ها در حوزه علوم انسانی چیست و تلاش خواهیم کرد خروجی این همایش را به مراجع و مراکز مهم تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری کشور از جمله شورای عالی انقلاب فرهنگی، وزارت علوم، مرکز پژوهش‌های مجلس و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ایرانداک، پژوهشگاه علوم انسانی و ... ارسال کنیم. قرار بود این اتفاق در دوره پیشین رخ دهد، اما به دلایلی عملیاتی نشد.
زمان برگزاری همایش امسال؛ ۱۵ اسفندماه
وی درباره زمان برگزاری همایش نیز گفت: ۱۵ اسفندماه سال جاری، زمان برگزاری همایش است و علاقه‌مندان برای شرکت در این همایش علمی تا ۲۵ بهمن‌ماه، فرصت دارند تا مقاله‌های خود را به دبیرخانه این همایش ارسال کنند. همچنین به ۱۰ پژوهشگر، سفارش مقاله داده‌ایم.
انتهای پیام/
منبع: ایکنا