به گزارش پایگاه خبری - تحلیلی مفتاح_اندیشه، متن زیر یادداشتی از آیت‌الله محمدحسین ملک‌زاده، استاد دروس خارج حوزه علمیه قم و مترجم کتاب «اعتقاد ما» است. وی در این یادداشت به معرفی و تشریح کتاب «اعتقاد ما» پرداخته است.

کتاب «اعتقاد ما» برگردان فارسی «موجز فی اصول الدین» است که از رشحات اندیشه و قلم علامه مجاهد آیت‌آلله شهید سید محمدباقر صدر است. این اندیشمند نابغه که در ایران و جهان معمولاً با دو نگاشته گران‌سنگ «اقتصادنا» و «فلسفتنا» شناخته می‌شود، بی‌تردید یکی از بزرگترین اندیشمندان معاصر دنیای اسلام است که با نگارش کتاب‌ها و طرح اندیشه‌هایی در زمینه‌های گوناگون علوم اسلامی مکتب علمی عظیمی را بنیان نهاد و افق‌های علمی و معرفتی تازه‌ای را به روی عالمان جهان اسلام گشود و این همه در حالی است که او افزون بر عرصه اندیشه در ساحت جهاد و مبارزه نیز می‌کوشید و پس از عمری مبارزه با رژیم منحوس و جهنمی بعث و تحمل سخت‌ترین شکنجه‌ها در سن ۴۶ سالگی به شهادت رسید.

یکی از آثار نوآورانه علامه شهید «الفتاوی الواضحه» (فتواهای آشکار) است که او به‌عنوان رساله عملیه خود و در مقام یک مرجع تقلید در سن ۴۱ سالگی و در پاسخ به اصرار فراوان مقلدان و پیروان فقهی‌اش، منتشر کرد. «الفتاوی الواضحه» تبویبی تازه از فقه و هندسه‌ای جدید را از ابواب و مسائل فقهی ارائه کرده است. ساختار این کتاب به‌گونه‌ای در چهار جلد طراحی شده است که به‌وسع یک رساله عملیه، تمام ابعاد زندگی بشر یعنی ابعاد فردی، اجتماعی و حکومی را دربربگیرد. هرچند متأسفانه تنها یک جلد از آن منتشر شد، اما همین یک جلد غوغایی در سطح جهان اسلام به پا کرد، تا جایی که برخی فرهیختگان و تحصیل‌کردگان دانشگاهی اهل‌سنت در عین اینکه مذهب اعتقادی‌شان سنی بود، از این کتاب استقبال کرده و در فقه و احکام مقلد فقهی شهید صدر شدند.

اندکی بعد از نخستین چاپ «الفتاوی الواضحة» و استقبال گسترده و بی‌نظیر از آن، شهید صدر به درخواست گروهی از علمای نجف اشرف و البته به پیروی از روش علمای گذشته، متنی درباره اصول و عقاید اسلامی نگاشت و نام آن را «موجز فی اصول الدین» یعنی «مختصری درباره اصول دین» نهاد و این متن اعتقادی را به عنوان مقدمه کتاب «الفتاوی الواضحة» در نظر گرفت و در چاپ بعدی، این مقدمه را به رساله اضافه کرد.

بیان و استدلال بدیع، استوار و جذاب این مقدمه سبب شد که تنها همین بخش از کتاب بارها و به‌وسیله ناشران گوناگون در کشورهای مختلف به چاپ برسد و به زبان‌های مختلف نیز ترجمه شود. در فارسی هم چند بار این کتاب ترجمه شد که متأسفانه ترجمه‌ها کامل نبود و مثلاً در مواردی به دلیل ناتوانی در فهم مطلب، بخش‌هایی حذف یا خلاصه‌گیری شده بود. در مواردی نیز مترجم به صورت ترجمه آزاد، از کل نوشته شهید صدر برداشتی را به رشته تحریر در آورده بود که به همین دلیل ظرافت‌های اندیشه شهید صدر در ترجمه بازتاب نداشت. به این دلیل پژوهشگاه تخصصی شهید صدر ترجمه‌ای نو از این کتاب مهم را به بازار نشر فرستاد.

در «اعتقاد ما» افزون بر اثبات اصول اعتقادی به روش فلسفی، روش علمی یا همان دلیل استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات هم به‌کار گرفته شده است که در نوع خود ابداعی چشمگیر و راهگشاست. البته شهید صدر در قسمت دلیل فلسفی بر اثبات وجود خدا نیز دست به نوآوری زده و در شیوه ارائه استدلال تا حدودی از شیوه‌های کلامی و فلسفی معمول فاصله گرفته است.

این کتاب سه بخش «المرسل؛ پیام ده»، «الرسول؛ پیامبر» و «الرساله؛ پیام» دارد. بخش نخست به اثبات وجود خداوند متعال و مهم‌ترین صفات او به‌عنوان آفریدگار و پروردگار هستی و فرستنده دین و ارسال‌کننده پیام به سوی بشر می‌پردازد.

شهید صدر در این بخش روش خود، یعنی دلیل علمی استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات را تبیین، معرفی و ارزیابی می‌کند. همچنین وی پیش از ورود به اثبات وجود و صفات خداوند، به موضوعاتی چون منشأ ایمان دینی و چگونگی سوءاستفاده ماتریالیست‌ها از دستاوردهای علوم جدید برای توجیه افکار الحادی و مادی‌گرایانه، می‌پردازد و به اختصار بر پوزیتیویسم نیز نقدهایی را مطرح می‌کند.

بخش دوم «الرسول» به بررسی پدیده پیامبری به شکل عام و اثبات پیامبری آخرین فرستاده و پیام‌آور الهی حضرت محمد (ص) اختصاص پیدا کرده است.

در بخش سوم «الرساله»، درباره اصل پیام یعنی دین، قرآن و ویژگی‌های پیام اسلامی توضیحاتی ارائه می‌شود و الهی بودن آن با ادله محکمی اثبات می‌شود.

مهم‌ترین نوآوری شهید صدر در این کتاب بهره‌گیری از روش علمی است که بر حس و تجربه تکیه دارد. وی در این باره می‌نویسد «روشی که در دلیل علمی برای اثبات آفریدگار از آن پیروی می‌کنیم، روش استقرایی بر اساس حساب احتمالات است؛ به همین خاطر از دلیل علمی برای اثبات خدا با عنوان دلیل استقرایی یاد می‌کنیم». سپس مؤلف شهید با ذکر متعدد مثال‌های علمی و عادی، به معرفی دلیل علمی مبتنی بر روش استقرایی، تعیین مراحل، ارزیابی و ارزش‌گذاری آن می‌پردازد.

در روش شهید صدر مراحل و گام‌های دلیل علمی مبتنی بر روش استقرایی پنج مرحله است و آنچه کار شهید صدر را از دیگرانی که به این عرصه پرداخته‌اند متمایز می‌کند، گام پنجم است که در آن تلاش می‌کند به یقین استقرایی دست پیدا کند؛ این تلاش از راه بررسی تناسب معکوس میان میزان اثبات فرضیه به وسیله مشاهدات و نسبت برقرار شده در گام سوم است.

فهم عمیق این روش به مطالعه و درک کتاب «الاسس اللمنطقیه للاستقرا؛ مبانی منطقی استقرا» نیاز دارد که شهید صدر در آن کتاب از رهگذر پژوهشی علمی، فلسفی، ریاضیاتی و اصولی و با استفاده از حساب احتمالات، نظریه‌ای را جهت دستیابی به یقین از طریق استقراء ناقص ارائه می‌کند که ضمن نقد منطق ارسطویی می‌تواند استحکام بخش پایه‌های لرزان دانش جدید و به اصطلاح science باشد.

کتاب «الاسس المنطقیه للاستقراء» به گفته نویسنده کتاب تفرج صنع «حاوی آرای ابتکاری در فلسفه منطق است. به جرأت می‌توان گفت که این نخستین کتاب از یک عالم و فقیه مسلمان در تاریخ فرهنگ اسلامی است که در یکی از مسائل مهم و سرنوشت‌ساز فلسفه‌ی علم و روش‌شناسی علمی با بصیرت و احاطه‌ی کامل همراه با نقل و نقد آرای حکیمان مغرب و مشرق نوشته شده است… مرحوم صدر [در این کتاب] نظریه معرفت‌شناختی تازه‌ای را طرح می‌کند و به کمک آن نه تنها به حل استقراء بلکه به حل تودۀ انبوهی از مسائل منطقی و روش‌شناختی نوین همت می‌گمارد.» بسیار مایه شگفتی است که انسانی که ازلحاظ دروس نو فقط تا ششم ابتدایی درس خوانده و سپس وارد حوزه شده، جدیدترین و قوی‌ترین نظریات ریاضیاتی دنیا را خوانده، فهمیده، نقد و اصلاح کرده و در قوانین حساب احتمالات دست برده و قوانین تازه‌ای به قوانین حساب احتمالات اضافه کرده است.

شهید صدر در آن کتاب از این بحث علمی، بهره‌ای برای اثبات عقاید گرفته که چکیده آن را در مقدمه رساله خود می‌آورد. سال‌ها بعد از شهید صدر دانشمندان و به‌ویژه ریاضیدانان و فیزیکدانان بزرگی در مغرب زمین در مقام دفاع از این روش بهره گرفته‌اند تا نشان دهند که ظهور نظم از بی‌نظمی بسیار نامحتمل‌تر از آن چیزی است که هیوم یا امثال آن تصور کرده‌اند. برای نمونه اسلتون ریاضیدان آمریکایی با استفاده از حساب احتمالات بیان می‌کند «برای اینکه دو سطر از یک نمایش شکسپیر به صورت شانسی و تصادفی نوشته شود، باید ده به توان پانزده ضربه تصادفی روی یک ماشین تایپ پنجاه حرفی زده شود». یا هویل اختردان انگلیسی با بهره‌گیری از حساب احتمالات توضیح می‌دهد که احتمال اینکه هزار آنزیم متفاوت در طی چندین میلیون سال عمر زمین به صورتی هماهنگ به هم بپیوندند که یک سلول زنده تشکیل شود، یک در ده به توان چهل هزار است.

این افراد بعد از شهید صدر بوده‌اند و به فرض اینکه قبل از وی هم کسانی بوده باشند باز هم به حساب احتمالات اکتفا کرده‌اند و جلوتر نرفته‌اند؛ یعنی تنها به این نتیجه می‌رسند که خیلی خیلی بعید است، اما کاری که شهید صدر انجام می‌دهد این است که به لحاظ معرفت‌شناختی، فلسفی و منطقی ما به یقین می‌رسیم و این کار بسیار باشکوه است.

به هر حال شهید صدر از نتایج به دست آمده از کتاب «الاسس المنطقیه للاستقرا» در متن «موجز فی اصول الدین» استفاده می‌کند و با ارائه روش پنج مرحله‌ای، اثبات باورهای بنیادین اسلامی را به صورت یقینی به انجام می‌رساند؛ گذشته از عرضه استدلالی و اثبات اصول عقاید و باورهای بنیادین اسلامی به روشی ابتکاری، متقن و زیبا، اگر به کتاب اعتقاد ما تنها از منظر منطق استقرا هم نگریسته شود، می‌توان تا حدودی آن را به مثابه حلقه اولی و مقدمه‌ای برای فهم کتاب گران‌سنگ و سترگ «الاسس المنطقیه للاستقرا» به شمار آورد.

انتهای پیام/

منبع: مهر