آیت‌الله خاتمی/ فقه بیماری‌های مسری6:
حج در ایام کرونا ویروس/ استفاده از زکات برای تهیه مواد ضدعفونی کننده
نباید مانعی برای انجام مناسک باشد و اگر شخص از سلامت جان و مال و عرض خود در امان نباشد، حج بر او واجب نیست.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، آیت‌الله سید احمد خاتمی، استاد درس خارج حوزه علمیه قم در درس «فقه بیماری‌های مسری» به بررسی مسائل فقهی بیماری کرونا ویروس پرداخت که در ادامه خلاصه متن آن را ملاحظه می‌کنید؛
خلاصه جلسه گذشته
از مسائل مرتبط با کرونا ویروس که استفتاء از یک مرجع تقلید شده، آیا جایز از زکات برای مبارزه با ویروس در ضدعفونی کردن امکان و تهیه لوازم بهداشتی مانند ماسک و دستکش، استفتاده کرد؟ به عبارت دیگر مصرف زکات در مبارزه با این ویروس جایز است؟ یکی از موارد مصرف هشتگانه زکات سبیل الله است، بنابراین برای مبارزه با ویروس از زکات خرج کرد و نیز می‌توان به شخصی که فقیر باشد و پول تهیه لوازم بهداشتی مانند مواد ضد عفونی و دستکش و ماسک را نداشته باشد؛ با شرایط می‌توان از زکات به او بدهد. چون از موارد مصرف زکات فقیر و مسکین است و نیز اگر شخصی در تهیه لوازم بهداشتی مبارزه با ویروس را بدهکار شده و نمی‌تواند بدهی خود را پرداخت کند از باب «و الغارمین علیها» می‌توان از زکات به او داد.
شرط ایمان در مصرف زکات
سید کاظم یزدی در عروه می‌فرماید «الأول- الإيمان فلا يعطى للكافر بجميع أقسامه و لا لمن يعتقد خلاف الحق من فرق المسلمين حتى المستضعفين منهم إلا من سهم المؤلفة قلوبهم و سهم سبيل الله في الجملة و مع عدم وجود المؤمن و المؤلفة و سبيل الله يحفظ إلى حال التمكن.»(1)
سید می‌فرماید مصرف زکات دارای شرایطی است که از جمله آن شرایط ایمان است. بنابراین به کافر با همه اقسام آن مانند، حربی و غیر حربی و نیز ذمی‌زکات داده نمی‌شود و نیز فرقه‌های مسلمان که ولایت را نپذیرفته باشند حتی به افرادی که مستضعف باشند یعنی حق را نمی‌شناسند؛ مگر از سهم «و المولفة قلوبهم» می‌تواند و به عبارت دیگر از موارد مصرف زکات این قسم هستد تا این‌که دل آن‌ها متمایل به اسلام بشود.
همچنین می‌فرماید فی الجمله می‌تواند از سهم فی سبیل الله به غیر مومن بدهد که مصلحت آن به مومن برگردد و در حقیقت صرف مومن شده است. ظاهر عبارت سید این است به کسی که معتقد به حق نیست نمی‌توان زکات داد ولی در صورتی که حاکم اسلامی اجازه بدهد و صلاحیت بداند می‌توان به او زکات داد. از تعبیر فی الجمله‌ای که سید داشته‌اند چنین گفته بشود اگر مبارزه با ویروس به مسیحی‌ها کمک بشود نگاه آن‌ها به اسلام مثبت می‌شود - نه این‌که مسلمان بشوند - به عبارت دیگر نگاه‌ها به اسلام نگاه انسانی می‌شود.
مستند شرط ایمان در سهم سبیل الله روایات است
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ: كُلُّ عَمَلٍ عَمِلَهُ وَ هُوَ فِي حَالِ نَصْبِهِ وَ ضَلَالَتِهِ- ثُمَّ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ عَرَّفَهُ الْوَلَايَةَ- فَإِنَّهُ يُؤْجَرُ عَلَيْهِ إِلَّا الزَّكَاةَ فَإِنَّهُ يُعِيدُهَا لِأَنَّهُ يَضَعُهَا فِي غَيْرِ مَوَاضِعِهَا لِآن‌ها لِأَهْلِ الْوَلَايَةِ- وَ أَمَّا الصَّلَاةُ وَ الْحَجُّ وَ الصِّيَامُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ.(2)
سند روایت
سند شیخ طوسی به موسی بن قاسم بن معاویه بن وهب صحیح است. موسی بن قاسم، ثقةٌ جلیلٌ. از صفوان و ابن ابی عمیر روایت می‌کند که این دو از مشایخ و اصحاب اجماع هستند.
دلالت روایت
کسی که شیعه نبوده و دشمن اهل‌بیت بوده است و لطف خداوند شامل او بشود و آشنا و مومن به و ولایت بشود. خداوند اجر همه اعمال او را می‌دهد مگر زکاتی که پرداخته از او پذیرفته نمی‌شود چون نباید به ناصبی زکات می‌داد و زکات حق اهل ولایت است. اما این‌که عبادات او مانند نماز و روزه و حج حتی قضای آن‌ها بر او واجب نیست. بنابراین دلالت این روایت صحیح ایمان را در پرداخت زکات شرط می‌داند.
مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ وَ الْفُضَيْلِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا قَالا فِي الرَّجُلِ يَكُونُ فِي بَعْضِ هَذِهِ الْأَهْوَاءِ الْحَرُورِيَّةِ- وَ الْمُرْجِئَةِ وَ الْعُثْمَانِيَّةِ وَ الْقَدَرِيَّةِ- ثُمَّ يَتُوبُ وَ يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ وَ يَحْسُنُ رَأْيُهُ- أَ يُعِيدُ كُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا أَوْ صَوْمٍ أَوْ زَكَاةٍ أَوْ حَجٍّ- أَوْ لَيْسَ عَلَيْهِ إِعَادَةُ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ- قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ إِعَادَةُ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ غَيْرِ الزَّكَاةِ- لَا بُدَّ أَنْ يُؤَدِّيَهَا- لِأَنَّهُ وَضَعَ الزَّكَاةَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهَا وَ إِنَّمَا مَوْضِعُهَا أَهْلُ الْوَلَايَةِ.(3)
سند روایت
روایت را صحیحه فضلا می‌گویند. عمر بن اذینه از زراره و بکیر بن اعین که برادر زراره است نقل می‌کند و از فضیل بن یسار و از محمد بن مسلم و از برید عجلی نقل می‌کند. روایتی با سند تحفه است.
دلالت روایت
در روایت به خوارج تعبیر به هروریه شده که آن‌ها در هرورا جمع شدند و علیه امام علی علیه السلام باند خوارج را ترتیب دادند. نیز تعبیر به مرجئه شده که از ریشه ارجاء است به معنی تاخیر است. فرقه‌ای بودند با صرف اعتقاد به خدا می‌گویند شخص حتی کبیره هم مرتکب شود به جهنم نمی‌رود. این فرقه به اباحه گری نزدیک است.
بدین جهت جریان بنی امیه از این فرقه حمایت زیاد می‌کردند. امام صادق علیه السلام می‌فرماید: علموا اولادکم قبل تسبقکم الیهم المرجئه و نیز تعبیر به فرقه عثمانیه و قدریه شده است. روایت می‌گوید شخصی که از یکی از این فرقه‌ها است توبه می‌کند. مستبصر و ادای اعتقاد شیعی صحیح می‌شود. آیا چنین شخصی باید عبادات‌های خود را قضا بکند؟ امام علیه السلام قضای عبادات بر او وجب نیست، ولی زکاتی که پرداخت کرده را باید قضا بکند. چون زکات در محل صحیح خود که اهل ولایت است پرداخت نکرده است.
مساله دیگر مساله حج است
اگر در موسم حج ویروس کرونا هنوز شایع باشد. با شرایطی که این بیماری دارد که سریع منتقل می‌شود موجب تهدید جان شخص می‌شود، آیا می‌تواند به حج رفت؟ دو صورت دارد یک صورت آنکه دولت سعودی اجازه ورود حجاج را ندهد در این صورت بحثی نیست که چون راه بسته است وجوب حج ساقط می‌شود. صورت دیگر روادید بدهد راه را باز کرده باشند در این صورت آیا جایز است به حج برود؟
معلوم است که حج مشروط به استطاعت است. خداوند می‌فرماید «و لله علی الناس حج البت من استطاع الیه سبیلاً»(4)، آیه شریفه صریح در شرط استطاعت است و فقهاء نیز گفته‌اند در وجوب حج استطاعت شرط است.
سید یزدی وجوب حج را مشروط به شرایطی می‌داند، مانند استطاعت بدنی، یعنی اگر توان انجام حج را نداشت و یا برای او حرج داشت. مانند استطاعت زمانی یعنی فرصت داشته باشد مناسک را انجام بدهد. می‌فرماید «فلو كان الوقت ضيقا لا يمكنه الوصول إلى الحج أو أمكن لكن بمشقة شديدة لم يجب.»
در مساله 63 می‌فرماید از شرایط وجوب حج باز بودن مسیر است و يشترط أيضا الاستطاعة السربية بأن لا يكون في الطريق مانع لا يمكن معه الوصول إلى الميقات أو إلى تمام الأعمال و إلا لم يجب و كذا لو كان غير مأمون بأن يخاف على نفسه أو بدنه أو عرضه أو ماله و كان الطريق منحصرا فيه أو كان جميع الطرق كذلك(5). مانعی برای انجام مناسک نباشد و نیز اگر از سلامت جان و مال و عرض خود در امان نباشد حج بر او واجب نیست. سرب در اینجا به معنی راه است. اگر بخاطر بیماری کرونا ویروس نتوان اعمال را تمام کند حج بر او واجب نیست. خوف گرفتاری به این بیماری نیز وجوب حج را ساقط می‌کند.
وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَثْعَمِيِّ قَالَ: سَأَلَ حَفْصٌ الْكُنَاسِيُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا عِنْدَهُ- عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ« وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ- مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا» مَا يَعْنِي بِذَلِكَ قَالَ مَنْ كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًّى سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَهُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ الْحَجَّ أَوْ قَالَ مِمَّنْ كَانَ لَهُ مَالٌ فَقَالَ لَهُ حَفْصٌ الْكُنَاسِيُّ فَإِذَا كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًّى فِي سَرْبِهِ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَلَمْ يَحُجَّ- فَهُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ الْحَجَّ قَالَ نَعَمْ.(6)
سند روایت
مرحوم کلینی از علی بن ابراهیم و او از پدرش ابراهیم بن‌هاشم نقل می‌کند. محمد بن یحیی خثعمی عامی‌است و این مشکلی نیست چون ابن ابی عمیر از او روایت می‌کند لذا حکم به صحت حدیث کرده اند.
دلالت روایت
مراد از استطاعت سوال شده و امام علیه السلام فرمودند: کسی که سالم باشد و راه برای او باز باشد که بتواند مناسک را انجام دهد اگر بیماری کرونا مانع از انجام مناسک باشد استطاعت نخواهد داشت.
وَ فِي كِتَابِ التَّوْحِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ‌هاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ « وَ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا »- مَا يَعْنِي بِذَلِكَ قَالَ- مَنْ كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًّى سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ.(7)
شیخ صدوق از پدر خود علی بن بابویه - در قم اول چهار مرداد مدفون است - مضمون روایت مانند روایت قبل است. بنابراین در مساله حج اگر برای شخصی خطر عقلائی بیماری به ویروس کرونا باشد حتی اگر دولت عربستان روادید صادر کند نباید اقدام به این مسیر بکند.
تجهیز میت کرونایی
تجهیز میت از مسایل اتبلایی این روز‌ها که برخی از اموات به خاطر این ویروس از دنیا رفته‌اند. تجهیز میت عبارت از تغسیل، حنوط کردن، تکفین کردن میت کرونایی است.
از مراجع تقلید چنین سوال شده:
1- المسلم المتوفی بهذا المرض هل یجب تغسله غیره من الاموات او انه یکفی ان یُیَممه و ماذا اذا لم تسمح السلطات باجراء التیمم علیه حیث تضعه الملاکات الطبیة فی کیس خاص مع مواد کیمیاویة حافلة و تمنع من فتح الکیس قبل الدفن.
در مورد حنوط دادن میت کرونایی نیز سوال شده است.
2- اذا لم یتیسر تحنطیه بامساس مساجده السبعه بالکافور فهل له بدیل یعمل به؟
مساله تکفین میت کرونایی
3- هل یجب تکفینه بالاثواب الثلاثه، و ماذا اذا لم تسمح السلطات بفتح الکیس الذی یغطی به لیکفن به؟
مساله دیگر در برخی کشور‌ها جنازه میت کرونایی را آتش می‌زنند
4- فی بعض البلدان غیر الاسلامیة یتم حرق جثث المتوفین بالکورونا فهل یجوز السماح بحرق جثة المسلم ام یجب علی اهله الممانعة منه اذا وسعهم ذالک؟
5- ما حکم وضعه فی صندوق و دفن الصندوق فی الارض؟
محقق درباره وظایف مکلفین در مقابل موات می‌فرماید:
وظیفه اول- صورت احتضار؛
و يجب فيه توجيه الميت إلى القبلة بأن يلقى على ظهره و يجعل وجهه و باطن رجليه إلى القبلة. وهو فرض عالی الکفایة.(8)
وظیفه دوم- في التغسيل و هو فرض على الكفاية و كذا تكفينه و دفنه و الصلاة عليه و أولى الناس به أولاهم بميراثه. و هو فرض علی الکفایة واجب است با سه آب او را غسل بدهند آب صدر و آب کافور و آب قراح غسل می‌دهند.
وظیفه سوم- في تكفينه و يجب أن يكفن في ثلاثة أقطاع مئزر و قميص و إزار و يجزي عند الضرورة قطعة و لا يجوز التكفين بالحرير. و يجب أن يمسح مساجده بما تيسر من الكافور.
وظیفه چهارم- و الفرض أن يوارى في الأرض مع القدرة. بنابراین سوزاندن میت خلاف دین است.
این مسایلی که مهمترین آن‌ها تغسیل میت کرونایی است نوبت تیمم میت کرونایی می‌رسد و آیا تیمم باید با دست میت انجام شود یا با دست تیمم دهنده باشد.
انتهای پیام/
پی نوشت؛
1 - العروة الوثقى - جماعة المدرسین، الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، ج4، ص124.
2 - وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج9، ص216، أبواب المستحقین للزکاة و وقت التسلیم و النیة، باب3، ح1، ط آل البيت.
3 - وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج9، ص216، أبواب المستحقین للزکاة و وقت التسلیم و النیة، باب3، ح2، ط آل البيت.
4 - آل عمران/سوره3، آیه97.
5 - العروة الوثقى - جماعة المدرسین، الطباطبائي اليزدي، السيد محمد كاظم، ج4، ص416.
6 - وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج11، ص34، أبواب وجوب الحج وشرایطه، باب8، ح4، ط آل البيت.
7 - وسائل الشيعة، الشيخ الحر العاملي، ج11، ص35، أبواب وجوب الحج وشرائطه، باب8، ح7، ط آل البيت.
8 - شرائع الاسلام- ط استقلال، المحقق الحلي، ج1، ص28.