به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از انجمن البرکه ترکیه؛ دکتر حمد فاورق الشیخ، دبیر و گزارشگر هیأت نظارت بر شریعت بانک اسلامی بحرین، دارای مدرک دکترای بانکداری و مالی از دانشگاه بین المللی اسلامی مالزی در یادداشتی مطرح کرد:

مقدمه

شریعت اسلامی به‌منظور دستیابی به مجموعه‌ای از مقاصد نازل شده است که شامل حفظ دین، نفس، مال، عقل و نسل می‌شود. ابزارهای مختلفی برای تحقق این مقاصد وجود دارد که به تأمین زندگی شایسته برای بشر کمک می‌کند و بدون آن زندگی ممکن نیست. یکی از مهم‌ترین مواردی که حفظ نفس بشر را تضمین می‌کند، تأمین مسکن مناسب است که در صورت عدم وجود آن، انسان به آسیب‌های جسمی، دینی، عقلانی و مالی دچار می‌شود. در حدیثی منصوب به پیامبر آمده است: «هرکس از شما صبح کند در حالی که در محیط امن است، بدنش سالم است و غذای روز خود را دارد، گویی تمام دنیا برایش فراهم شده است.» تأمین درمان‌های پزشکی مناسب و پیشگیری از بیماری‌ها نیز یکی از ابزارهای حفظ نفس است. همچنین، تأمین آموزش خوب و مهارت‌های مختلف از ابزارهای حفظ عقل به شمار می‌آید که او را از انحطاط و کندذهنی حفظ می‌کند و هدف آن توانمندسازی فرد برای زندگی شایسته به همراه خانواده‌اش است. از ابزارهای حفظ نسل، توانایی مالی برای ازدواج است. همچنین، از ابزارهای حفظ مال، تأمین درآمد کافی برای تهیه نیازهای روزانه است. اجتناب از کسب حرام و معاملات غیرشرعی نیز یکی از مهم‌ترین اهداف بانک‌های اسلامی است. با توجه به مشکلات اقتصادی و اجتماعی فراوان و افزایش فقر و فقرا، بانک‌ها و مؤسسات مالی اسلامی باید بر آنچه به عنوان "تامین اجتماعی" یا "تامین مالی پاک"⁽¹⁾ شناخته می‌شود تمرکز کنند، یعنی توجه به نقش خود در توسعه جوامع به‌منظور مبارزه با فقر و بیکاری و سایر مشکلات اجتماعی از طریق ابزارهای در دسترس خود، چه سودآور مانند بانک‌ها، صندوق‌ها، شرکت‌های بیمه اسلامی و وقف‌ها، و چه غیرسودآور مانند انجمن‌ها و کمیته‌های خیریه و نهادهایی که وام‌های حسنه ارائه می‌دهند. هدف این است که افراد و جوامع را از وضعیت نیازمند و وابسته به دیگران به خودکفایی، از مصرف به تولید و از فقر به ثروت انتقال دهند. در ادامه به مهم‌ترین انواع تامین مالی اجتماعی اسلامی پرداخته شده است:

اول: تامین مالی مسکن

تأمین مالی مسکن مناسب یکی از مهم‌ترین چالش‌های کنونی در سطح جهانی است و این مسئله از اوایل دهه 1960 میلادی مورد توجه دولت بحرین قرار گرفت. در سال 1962 میلادی کمیته‌ای برای مسکن و مالکیت تأسیس شد که نخستین قانون‌گذاری را در زمینه ارائه خدمات انسانی به شهروندان این کشور انجام داد. پس از یک سال، نخستین شهرک مسکونی نمونه با نام شهر عیسی تأسیس شد و در سال 1975 وزارت مسکن بحرین تأسیس گردید که آغازگر مرحله‌ای جدید در برنامه‌ریزی، اجرا و توزیع پروژه‌های مسکن اجتماعی بود. با افزایش مداوم نرخ رشد جمعیت و درخواست‌های زیاد، راه‌حل‌های استراتژیکی ارائه شد که به 130 هزار شهروند با درآمد محدود خدمات رسانی کرد و سپس تصمیمی سلطنتی برای ساخت 40 هزار واحد مسکونی از سال 2013 اتخاذ شد. وزارت مسکن بحرین وام‌های مسکن و واحدهای مسکونی را برای شهروندان این کشور ارائه می‌دهد که مدت زمان آن بین پنج تا پانزده سال از زمان درخواست متغیر است و دولت در حال بررسی کاهش مدت انتظار به کمتر از سه سال است. با وجود فعالیت‌های زیاد در حوزه املاک، کمبود مسکن برای خانواده‌های با درآمد محدود و متوسط وجود دارد. با توجه به اینکه نرخ ازدواج در بحرین بالا و حدود 3 هزار ازدواج در سال است، و با فرض اینکه 50 درصد از این ازدواج‌ها خواهان مسکن مستقل هستند، به این معنی است که نیاز به یک هزار و 500 منزل در سال وجود دارد. با توجه به این تعداد قابل توجه نسبت به جمعیت بحرین که حدود 1.7 میلیون نفر است (که تنها حدود 45 درصد شهروند این کشور هستند)، ایده‌ی مشارکت بخش خصوصی از جمله شرکت‌ها و بانک‌ها در ساخت مسکن برای کاهش فشار بر بخش دولتی مطرح شد. بانک‌های اسلامی در توسعه اقتصاد مالی کشورهای فعال در آن‌ها سهم داشته و فعالیت‌هایشان بر تحرک بازار محلی از طریق تامین فروش و خرید متمرکز است. همچنین بانک‌های اسلامی پروژه‌های زیادی را برای توسعه کشورهای مختلف ارائه داده و همچنان به این کار ادامه می‌دهند. این پروژه‌ها با مشارکت در ساخت و تأمین مالی پروژه‌ها از جمله پروژه‌های مسکن انجام شده است و این نقش یکی از الزامات نظام‌های حکومتی است که بانک‌های اسلامی به آن پایبند هستند. بنابراین، بانک‌های اسلامی این کشور، از جمله «بانک اسلامی بحرین»، در حمایت از این پروژه‌ها و مشارکت در آن‌ها پیشگام شده‌اند. بانک اسلامی بحرین نخستین بانک اسلامی بود که با وزارت مسکن این کشور در زمینه ساختار تامین مسکن اجتماعی قرارداد بست و تنها بانک اسلامی بود که پروژه‌های رهن مشترک را برای مدت کوتاه تأمین مالی کرد. از جمله قراردادهای مختلف مورد استفاده در بانک‌های اسلامی بحرین، اجاره موصوف فی ذمه⁽²⁾ است که بانک‌های اسلامی با پیمانکاران متخصص برای ساخت املاک توافق می‌کنند و سپس این املاک را به درخواست‌کنندگان اجاره می‌دهند. روش دیگر، قرارداد استصناع⁽³⁾ و استصناع موازی⁽⁴⁾ است. در این روش بانک به عنوان سفارش‌دهنده قرارداد استصناع با پیمانکار به عنوان سازنده برای ساخت واحدهای مسکونی امضا می‌کند. سپس بانک به عنوان سازنده قرارداد استصناع موازی با مشتریان امضا می‌کند که تمایل به دریافت مسکن دارند. بانک پس از دریافت واحدها از پیمانکار، مسکن‌ها را به مشتریان تحویل می‌دهد و سپس آن‌ها را به صورت اجاره منتهی به تملیک به مشتریان اجاره می‌دهد. بانک همچنین می‌تواند در قراردادهای مشارکت متناقض المنافع⁽⁵⁾ در زمین یا کل پروژه (که شامل زمین و ساختمان است) با مشتریان وارد شود و سپس سهام خود را به مشتریان بفروشد یا اجاره دهد و در نهایت، مشارکت با تملک کامل سهام بانک توسط مشتری به پایان می‌رسد و مالکیت نهایی به مشتری منتقل می‌شود. اما روشی که به عنوان روش ایده‌آل برای تأمین مالی مسکن شناخته می‌شود، اجاره منتهی به تملیک است. در این روش، بانک ابتدا ملک را خریداری می‌کند و سپس آن را به مشتری اجاره می‌دهد و پس از پایان قرارداد، ملک را به مشتری فروخته یا به او هبه می‌کند. خدمات مسکن به واجدین شرایط در بحرین از طریق دو روش ارائه شده است:

1. ساخت واحد مسکونی توسط وزارت مسکن برای شهروند و فروش آن به صورت اقساطی، به طوری که اقساط مربوط به سازه ساختمان پرداخت می‌شود و زمین به عنوان هدیه در نظر گرفته می‌شود.
2. ارائه وام‌های مسکن که مبالغی تا ۶۰ هزار دینار به واجدین شرایط داده می‌شود تا از آن برای خرید یا ساخت مسکن استفاده کنند.

یکی از عوامل موفقیت این تامین اجتماعی، همکاری بین بخش دولتی و خصوصی است که نمونه‌ای از آن باید در داخل و خارج از بحرین مورد توجه قرار گیرد.

ویژگی‌های تأمین مالی مسکن

انواع تامین مالی مسکن بر اساس قرارداد اجاره دارای این ویژگی هستند که ساختار و قرادادهای آن‌ها مطابق با شریعت اسلامی است. مالک ملک (بانک) را موظف می‌کند که در طول دوره مالکیت، مسئولیت خسارت‌های وارده به ملک را بر عهده بگیرد، همچنین ملک را بیمه کرده و تعمیرات اساسی را انجام دهد، که این موضوع به نفع مستأجر است. یکی از ویژگی‌های بانک‌های اسلامی این است که در صورت تأیید وضعیت ناتوانی مالی مشتری، به او فرصت بیشتری داده می‌شود بدون دریافت بهره یا سود اضافی.

دوم: تأمین مالی آموزش

یک گزارش رسمی در بحرین نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۲۰۱۸-۲۰۱۹ تعداد دانش‌آموزان مدارس خصوصی به بیش از ۷۸ هزار نفر و دانش‌آموزان مدارس دولتی به ۱۴۹ هزار نفر رسیده است. همچنین، تعداد دانشجویان دانشگاه بحرین ۲۹ هزار نفر و دانشجویان دانشگاه پلی‌تکنیک بحرین ۲۳۰۰ نفر بوده و در دانشگاه‌های خصوصی ۱۳ هزار دانشجو ثبت‌نام کرده‌اند. تعداد دانش‌آموزان غیر بحرینی در مدارس دولتی نیز ۱۶ هزار و ۲۲۳ نفر بوده است. در خصوص هزینه تحصیل، این گزارش نشان می‌دهد که هزینه سالانه تحصیل دانش‌آموز در مقطع ابتدایی ۲۱۹۱ دینار، در مقطع راهنمایی ۲۳۹۲ دینار و در مقطع دبیرستان ۲۵۲۷ دینار است. همچنین، هزینه تحصیل در دبیرستان‌های فنی و صنعتی ۳۲۰۰ دینار است. هزینه تحصیل سالانه در دانشگاه بحرین ۱۸۰۰ دینار (با حمایت دولتی) و ۲۲۰۰ دینار به‌عنوان هزینه واقعی است. این هزینه‌ها برای خانواده‌های با درآمد متوسط و بالا مناسب است، اما هزینه دانشگاه‌های خصوصی چند برابر این مبالغ بوده و برای دوره کارشناسی بیش از ۱۰ هزار دینار می‌شود، در حالی که مدارس خارج از بحرین هزینه‌های بسیار بیشتری دارند. با بررسی آمار تأمین مالی برخی از بانک‌های اسلامی، مشخص می‌شود که تأمین مالی برای آموزش حتی به ۱٪ از مجموع تأمین مالی‌های شخصی نمی‌رسد.

مهم‌ترین موانع تأمین مالی آموزش

• دشواری در عقد قرارداد بین بانک‌ها و دانشگاه‌ها.
• مشکل در مدیریت مواردی مانند عدم موفقیت دانشجویان یا انصراف.
• نبود درآمد ثابت برای دانشجویان و نیاز به معرفی ضامن با درآمد ثابت.
• هزینه‌های اداری و پیگیری‌های سنگین برای بانک.

سوم: تأمین مالی درمان

بخش سلامت از اولویت‌های دولت بحرین است و بر اساس آمار وزارت بهداشت، در سال ۲۰۲۱ بیش از ۵ میلیون و ۸۸۰ هزار مراجعه به بیمارستان‌ها انجام شده است. هزینه‌های درمان در بیمارستان‌های خصوصی بدون بیمه، بسیار بالا است و تجمع بیماران در بیمارستان‌های دولتی باعث شده که برخی از بیماران به دلایل مختلف به بیمارستان‌های خصوصی مراجعه کنند. به همین دلیل، تأمین مالی برای درمان نیز ضروری به نظر می‌رسد.

مهم‌ترین موانع تأمین مالی درمان:

• دشواری عقد قرارداد با همه بیمارستان‌های خصوصی، به‌ویژه بیمارستان‌های خارج از کشور.
• مشکل در تخمین هزینه‌های اولیه درمان و احتمال افزایش قیمت‌ها.
• دشواری در دریافت بیمه تکافلی برای بیمار.

چهارم: تأمین مالی خرید وسایل خانه و نوسازی ساختمان‌ها

بازسازی و خرید وسایل خانه از درخواست‌های رایج در میان شهروندان بحرینی است، به‌ویژه با توزیع واحدهای مسکونی نیمه‌کاره که نیاز به ترمیم یا تأثیث دارند. بانک‌های اسلامی این نیاز را از طریق قرارداد مرابحه برآورده کرده‌اند، اما گاهی مشکلاتی مانند عدم موجودی کالا یا تکرار معاملات مرابحه منجر به بطلان معامله شده است. بنابراین، برخی از بانک‌های اسلامی قرارداد مرابحه شخصی مبتنی بر تورُّق⁽⁶⁾ را جایگزین کرده‌اند. با این حال، بانک‌ها در تأمین مالی انعطاف‌پذیر برای این اهداف از طریق مرابحه با مشکل مواجه بوده‌اند و به همین دلیل برخی بانک‌ها به قرارداد استصناع و سپس اجاره روی آورده‌اند، اما این قرارداد نیز با محدودیت‌هایی در انعطاف‌پذیری مواجه است.