به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از انجمن البرکه ترکیه؛ هیام سامی الزعبی استادیار اقتصاد و بانکداری اسلامی اردنی نوشت: مسئولیت اجتماعی یکی از اولویت‌ها و دغدغه‌های بانک‌های اسلامی به شمار می‌آید. این مسئولیت صرفاً عملی نیست که مؤسسات مالی به خاطر تطابق با قوانین یا کسب شهرت انجام دهد، بلکه تعهدی اخلاقی و عبادی است که به هدف محوری بانک‌های اسلامی یعنی تحقق توسعه اجتماعی مرتبط است. بانکداری اسلامی با انجام فعالیت‌ها و عملیات مختلف به تحقق این نقش کمک کرده است. این مقاله به بررسی این نقش و ابعاد آن پس از تبیین مفهوم مسئولیت اجتماعی می‌پردازد.

مفهوم مسئولیت اجتماعی

معنای مسئولیت اجتماعی حول محور مسئولیت پذیری شرکت‌ها در قبال ذینفعان، شامل سهام‌داران، مصرف‌کنندگان، مشتریان، تأمین‌کنندگان، کارکنان، محیط زیست و جامعه، اشاره دارد. این مسئولیت به‌عنوان: «اقدام مؤسسات در تدوین برنامه‌ها و فعالیت‌هایی که به تحقق اهداف اجتماعی که با اهداف اقتصادی آنها هم‌راستا است، می‌انجامد» تعریف می‌شود. همچنین، مسئولیت اجتماعی را می‌توان «مسئولیت فرد و جامعه که از شریعت اسلامی نشأت می‌گیرد و به‌عنوان منبع و واجب برای کسب منافع دنیوی و پاداش‌های اخروی محسوب می‌شود» دانست. اهمیت این مفهوم در مؤسسات مالی از طریق برقراری توازن بین اهداف اقتصادی و اجتماعی خود نمایان می‌شود، که عاملی اساسی در رشد و بقای آن‌ها در درازمدت و پاسخ‌گویی به نیازهای مختلف جامعه و بهبود رفاه به شمار می‌آید. همچنین، مسئولیت اجتماعی به‌عنوان یک قاعده اصلی در برتری و رهبری، و عاملی مهم برای تقویت پیوندها، همدلی و همکاری در جامعه محسوب می‌شود. این صحیح نیست که تصور شود مفهوم مسئولیت اجتماعی تنها محدود به کارهای خیریه و داوطلبانه است؛ بلکه این مفهوم در فعالیت‌های سودآور نیز به‌وضوح نمایان است.

ویژگی‌های مسئولیت اجتماعی در اقتصاد اسلامی

مسئولیت اجتماعی در اقتصاد اسلامی با چند ویژگی مشخص می‌شود که آن را به یک بُعد اقتصادی اسلامی متمایز می‌کند. این ویژگی‌ها شامل موارد زیر است:

1. تکلیف به مسئولیت: این اصل بیان می‌کند که مسئولیت اجتماعی به‌طور کلی مطلوب است و احکام و زمینه‌های آن به تقدیر مصلحت و شرایط مختلف جامعه و وضعیت آن در توسعه وابسته است.
2. مبتنی بر انگیزه‌های درونی: این مسئولیت ابتدا به انگیزه‌های درونی سهام‌داران و درک آن‌ها از وظیفه‌شان در انجام نقش‌ها و خدمات اجتماعی مختلف وابسته است. این امر با ارتباط فعالیت اقتصادی اسلامی با وجدان مسلمان و تصورات او درباره جهان و زندگی و نقش او در جامعه همخوانی دارد.
3. ارزیابی و جزا: وجه دوم مسئولیت است؛ اگر مسئولیت بر اساس تکلیف بنا شده باشد، لازم است که جزایی برای آن وجود داشته باشد. از این رو، مسئولیت اجتماعی باید به‌عنوان معیاری برای ارزیابی عملکرد مؤسسات مالی اسلامی و دسته‌بندی آن‌ها در رتبه‌بندی اعتباری شرعی قرار گیرد.

مسئولیت اجتماعی در بانک‌های اسلامی

توجه به مسئولیت اجتماعی از سوی سازمان‌های کسب و کار در کشورهای در حال توسعه و پیشرفته، به دلیل تأثیر مستقیم و غیرمستقیم آن بر عملکرد و کارایی مؤسسات، افزایش یافته است. بنابراین، مسئولیت اجتماعی به یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها برای کارآفرینان تبدیل شده و مؤسسات خواستار اجرای حاکمیت برای دستیابی به مسئولیت نسبت به ذینفعان و همچنین پایبندی به مسئولیت اجتماعی نسبت به جوامع خود در حین انجام فعالیت‌های تولیدی شده‌اند. در حوزه اقتصاد اسلامی، اسلام بر مسئولیت اجتماعی تأکید دارد، به‌عنوان یک سازمان اجتماعی که به ساخت یک جامعه پایدار و یکپارچه کمک می‌کند، جایی که عناصر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی با هم هماهنگ می‌شوند. مسئولیت اجتماعی تنها به مشارکت‌های مادی و عینی محدود نمی‌شود، بلکه موجب گسترش روح محبت، همبستگی و رحمت و تجلی ارزش‌های اسلامی در عمل می‌گردد. به همین دلیل، مسئولیت اجتماعی بانک اسلامی از ایمان اعضای آن به مسئولیت خود در تحقق اهداف و مقاصد مرتبط با اقتصاد اسلامی نشأت می‌گیرد. این مسئولیت شامل تسهیل مبادله پول و بهره‌برداری از آن، و همچنین تلاش برای به‌تحرک درآوردن و به‌کارگیری منابع مالی در خدمت افراد و جامعه در فعالیت‌های مجاز است. علاوه بر این، بانک‌های اسلامی نقش‌های اجتماعی مهمی نیز ایفا می‌کنند که به جنبه‌های عبادی مرتبط است؛ مانند کمک به مسلمانان در انجام واجبات شرعی‌شان از طریق جمع‌آوری و پرداخت زکات از حساب‌های متعلق به سهام‌داران، سپرده‌گذاران و سرمایه‌گذاران، همچنین از طریق درآمدهای بانک. همچنین، این بانک‌ها به مشتریان (کارمندان و مشتریان) در جمع‌آوری پس‌اندازها برای انجام فریضه حج از طریق صندوق حج کمک می‌کنند و خدمات دیگری با ماهیت اجتماعی و تعاونی نظیر صندوق‌های قرض‌الحسنه و صندوق‌های تعاون نیز دارند.

نقش قراردادها و خدمات مالی اسلامی در حمایت از مسئولیت اجتماعی

مبانی نظری که بر اساس آن بانک‌های اسلامی و شیوه‌های کاری آن‌ها شکل می‌گیرد، شامل ملاحظات مهمی است که تأثیر مثبتی بر رفاه و ثبات جامعه دارد. اسلام به دنبال ایجاد جامعه‌ای متکی به همدلی و همیاری است و به انسان نگاهی ویژه دارد که در آن به کرامت او توجه می‌شود و هدف آن تأمین خوشبختی او و فراهم کردن محیطی سالم برای کارکردن دور از استثمار و ظلم است. بانک‌های اسلامی از مهم‌ترین نهادهای معاصر برای تحقق این اهداف هستند، از طریق مجموعه‌ای از سرمایه‌گذاری‌ها و اقداماتی که جنبه اجتماعی دارند. خدمات و فعالیت‌های اجتماعی بانکداری اسلامی بسیار متنوع هستند و به‌طور قابل توجهی به برآورده کردن نیازهای خاص و عمومی کمک می‌کنند و امکانات اجتماعی حیاتی را در جامعه فراهم می‌آورند. این موضوع به‌ویژه از طریق فعالیت‌های مرتبط با قرض‌الحسنه، کمک‌های مالی، تأمین مالی صنعتگران، صندوق‌های تأمین اجتماعی، انرژی و محیط زیست، و مدیریت زکات مشهود است.