میراث تربیتی اسلامی؛ گنجینه‌ای از ارزش‌ها و اصول تربیت / نگاهی به آثار برجسته در حوزه تعلیم و تربیت
تربیت یک فرآیند ضروری برای انسان است و در زندگی فردی و اجتماعی او همراه اوست. تربیت همان عاملی است که شخصیت انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از رادیو النجاح؛ تربیت یک فرآیند ضروری برای انسان است و در زندگی فردی و اجتماعی او همراه اوست. تربیت همان عاملی است که شخصیت انسان را از سایر موجودات متمایز می‌کند. تربیت به معنای حفظ ارزش‌های برتری است که جامعه بر پایه آن‌ها حرکت می‌کند. به طور کلی، تربیت به عنوان شبکه‌ای کامل از ارزش‌ها، رفتارها و اعمال تعریف می‌شود که از بزرگسالان به کودکان منتقل می‌شود. هدف این انتقال، تسهیل ادغام کودکان در جامعه‌ای است که در آن زندگی می‌کنند، و کمک به آن‌ها برای بهبود رفتارها و توانایی‌هایشان، و دستیابی به مهارت‌های زندگی تا به شهروندان صالح تبدیل شوند. یکی از اصول اساسی در تربیت این است که باید به ویژگی‌های روانی، ابعاد اجتماعی و مراحل رشد که شخصیت کودک را شکل می‌دهند، توجه کرد. از مهم‌ترین منابع و مراجع تربیت اسلامی، این است که عناصر آن از نگرش اسلامی به هستی، زندگی و جهان گرفته می‌شود و قدرت آن از دین اسلام سرچشمه می‌گیرد.
اندیشه تربیتی یا میراث تربیتی اسلامی
اندیشه تربیتی یا میراث تربیتی، حاصل کار تربیتی‌ای است که علمای مسلمان در طول زمان و مکان تولید کرده‌اند. این اندیشه‌ها و اجتهادات شامل نظرات و افکار مرتبط با آموزش، تربیت و تدریس است. اندیشه تربیتی اسلامی در آثار مهمی که در زمینه تربیت و آموزش نگاشته شده‌اند، حضور دارد. این آثار بسیار متنوع و گوناگون هستند. علما و اندیشمندان اسلامی به تربیت و آموزش توجه ویژه‌ای داشتند و آثار متعددی در این زمینه خلق کردند. از جمله نشانه‌های بارز حضور فعالیت‌های تربیتی در تمدن اسلامی، همین آثار و نوشته‌هایی است که در تربیت و چگونگی پرورش نسل جوان به ارزش‌های اخلاقی نگاشته شده است. این آثار به وضوح نشان می‌دهد که علمای اسلام تا چه اندازه در حوزه تربیت مشارکت داشته‌اند و نظریات مهمی درباره روش‌های تدریس و مسیرهای آموزشی و تربیتی ارائه کرده‌اند. از جمله کتاب‌هایی که می‌توان برای نشان دادن این توجه به آن اشاره کرد، کتاب «الفكر التربوي الإسلامي عبر النصوص» (اندیشه تربیتی اسلامی از طریق متون) است که توسط گروهی از پژوهشگران تهیه شده و زیر نظر دکتر محمد الدُریج[1] به چاپ رسیده است. این کتاب توسط مجله علوم تربیتی مراکش در سال 1992[2] منتشر شده و شامل متون، نقل‌قول‌ها و مدارک و نسخه‌های خطی نادری است که نشان‌دهنده حضور قوی فعالیت‌های تربیتی در بین علمای اسلام است.[3] همچنین نباید کتاب «التربية في الإسلام» نوشته محمد فؤاد الاهوانی را از یاد برد. این کتاب که تاکنون شش بار چاپ شده است، آخرین چاپ آن در سال 2002 توسط دارالمعارف در مصر منتشر شده است. در اصل، این کتاب پایان‌نامه دانشگاهی‌ای بود که به دانشگاه سوربن ارائه شد. به دلیل اهمیت این کتاب، فیلسوف معاصر مصری مصطفی عبدالرازق (درگذشته 1947م)[4] مقدمه‌ای ارزشمند برای آن نگاشته است که در آن توضیحی جامع و کامل درباره تربیت در اسلام و معرفی میراث تربیتی اسلامی و جایگاه آن در میان تمدن‌های دیگر ارائه می‌دهد. او همچنین به مشارکت علمای اسلامی در تألیف و علوم تربیتی اشاره کرده است. از دیگر آثار مهم در این زمینه، کتاب «تاريخ التربية الإسلامية» نوشته احمد شلبی است که در سال 1966 منتشر شد. این کتاب به عنوان یک دانشنامه تاریخی، اطلاعات بسیاری درباره مکان‌های آموزشی، کتابخانه‌ها، معلمان و دانش‌آموزان و همچنین فلسفه و نظام‌های تربیت اسلامی ارائه می‌دهد. آثار و کتاب‌های تربیتی در اسلام از جمله نشانه‌های حضور میراث تربیتی اسلامی، ظهور مجموعه‌ای از کتاب‌ها و آثار است که میزان توجه و اهمیتی که تربیت در میان علمای اسلام داشته را برجسته می‌کند. از برجسته‌ترین این کتاب‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:- ادب الدنيا والدين اثر ماوردی، منتشر شده توسط دار إحياء التراث العربي، 1987.
- كتاب العلم نوشته حارث محاسبی (وفات 243 هـ.ق).
- الذريعة إلى مكارم الشريعة اثر حارث محاسبی (وفات 243 هـ.ق).
- سياسة الصبيان نوشته ابن جزار قيروانی (وفات 369 هـ.ق)، چاپ دار الغرب الإسلامي، 1984.
- كتاب السياسة از ابن سینا (وفات 428 هـ.ق).
- رسالة المعلمين از جاحظ (وفات 299 هـ.ق).
- تهذيب الأخلاق اثر ابن مسکویه (وفات 421 هـ.ق).
- الأخلاق والسير نوشته ابن حزم (وفات 456 هـ.ق).
- جامع بيان العلم وفضله نوشته ابن عبد البر نمری قرطبی.[5]
- الرسالة المفصّلة لأحوال المتعلمين وأحكام المعلمين والمتعلمين اثر قابسی (وفات 349 هـ.ق).
- آداب المعلمين والمتعلمين نوشته ابن سحنون قيروانی (وفات 256 هـ.ق).
- أيها الولد نوشته امام غزالی (وفات 505 هـ.ق).
- منهاج المتعلم اثر امام غزالی (وفات 505 هـ.ق).
- فاتحة العلوم نوشته امام غزالی.
- سراج المريدين نوشته ابن عربی اشبیلی اندلسی (وفات 543 هـ.ق).
- النصيحة الولدية اثر ابوالوليد باجی، که به دلیل داشتن افکار عمیق در زمینه تربیت، بین پژوهشگران و علاقه‌مندان به میراث تربیتی اسلامی شهرت زیادی پیدا کرده است.
[4] – مصطفی عبدالرزاق (درگذشته: 1947م)، به عنوان پیشگام فلسفه عرب شناخته می‌شود. از مهم‌ترین آثار فلسفی او می‌توان به "تمهيد لتاريخ الفلسفة الإسلامية" و کتاب "الإمام الشافعي مؤسس علم اصول الفقه" اشاره کرد که در سال 1945 در مجموعه أعلام الإسلام منتشر شد. برادرش، شیخ علی عبدالرزاق، مجموعه‌ای از مقالات او که در روزنامه‌ها و مجلات منتشر شده بود را در کتابی به نام "من آثار مصطفي عبد الرازق" گردآوری کرد. این کتاب با مقدمه دکتر طه حسین در سال 1957 منتشر شد.
[5] – منتشر شده توسط دار الکتب العلمیة، سال: 1978. [6] – همان، صفحات: 107 و 109.