به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، فاطمه حافظ، پژوهشگر و تاریخ‌نگار مصری، در یادداشتی برای وبسایت اسلام آنلاین مطرح کرد؛

از زمان‌های بسیار دور، علمای اسلام به کودکان و دوران کودکی توجه ویژه‌ای داشته‌اند. تمرکز آن‌ها بر روی احکام شرعی مربوط به دوران کودکی، روش‌های تربیت اخلاقی کودک، نیازهای او برای تبدیل شدن به انسانی فضیلت‌مند و چگونگی آماده‌سازی ذهنی او از طریق آموزش اصول علوم پایه بوده است. در این میان، ابعاد شرعی و آموزشی دوران کودکی توجه زیادی را به خود جلب کرده است، اما به نظر می‌رسد بعد اخلاقی به همان میزان مورد توجه قرار نگرفته است. شاید دلیل این امر این باشد که مباحث اخلاقی به صورت مستقل کمتر مطرح شده‌اند و نیاز به تلاش بیشتری برای استخراج آن‌ها از متون مختلف دارند. از این رو، در اینجا تلاش می‌کنم به طور مختصر به برخی از آثار و مصنفاتی که به تهذیب اخلاقی کودکان در اسلام پرداخته‌اند اشاره کنم و سپس به بررسی راهنمایی‌های تربیتی و اخلاقی موجود در این آثار بپردازم.

آثار مرتبط با تهذیب و تربیت اخلاقی

برخی آثار به صورت ویژه به موضوع تهذیب اخلاقی کودکان و آموزش فضایل اخلاقی و رفتارهای پسندیده به آن‌ها پرداخته‌اند. این آثار را می‌توان به شکل‌های مختلف تقسیم‌بندی کرد:

1. بر اساس ساختار اثر:
   • برخی آثار به صورت مستقل تألیف شده‌اند، مانند رساله «ایها الولد» نوشته غزالی.
   • برخی دیگر در دل آثار بزرگ‌تر آمده‌اند، مانند رساله «سیاست الصبیان و تدبیرهم» اثر ابن الجزار قیروانی.
2. بر اساس مخاطب اثر:
   • برخی آثار مستقیماً برای کودکان نوشته شده‌اند، مانند رساله «لفتة الکبد إلی نصیحة الولد» از ابن الجوزی.
   • برخی دیگر خطاب به والدین و مربیان است، مانند منظومه «ریاضة الصبیان» اثر شمس‌الدین الرملی.

به هر حال، می‌توان به نوشته‌هایی اشاره کرد که روش‌های اصلاح رفتاری کودک، فضایل اخلاقی و ابزارهای تربیتی لازم را مورد بررسی قرار داده‌اند.

کتاب «احیاء علوم الدین»

امام غزالی در کتاب "احیاء علوم الدین" به تربیت کودکان پرداخته و فصلی کوچک اما بسیار ارزشمند با عنوان "ریاضت الصبیان فی أول نشوهم ووجه تأدیبهم" در این زمینه دارد. این فصل توسط نویسندگانی مانند قاضی ابوبکر بن عربی در کتاب "مراقی الزلفی" و ابن حاج در کتاب "المدخل" نقل شده است. علاوه بر این، امام غزالی رساله‌ای دیگر به نام "ایها الولد" دارد که به آموزش اعتقادی و روحی کودکان توجه کرده و در کنار آن، به رفتارهای اخلاقی نیز پرداخته است.

کتاب «تحفة المودود بأحكام المولود»

این کتاب که اثری فقهی از ابن قیم الجوزیه است، به بررسی احکام مرتبط با کودک از زمان تولد تا رسیدن به بلوغ می‌پردازد. در این کتاب دو فصل مهم درباره تربیت و تهذیب وجود دارد:

1. وجوب تأدیب فرزندان، آموزش و عدالت میان آن‌ها
2. فصولی مفید در تربیت کودکان

این فصل‌ها دیدگاه ابن قیم درباره نحوه تعامل والدین با فرزندان و فضایل اخلاقی و رفتاری که باید در آن‌ها نهادینه شود، ارائه می‌دهد.

کتاب «منظومة رياضة الصبيان»

این اثر منظوم از شمس‌الدین الرملی شامل 109 بیت شعر است و به والدین درباره روش‌های تربیت اخلاقی و اصلاح رفتار کودکان از آغاز درک و فهم تا رسیدن به بلوغ توصیه‌هایی ارائه می‌دهد.

کتاب «سیاست الصبیان و تدبیرهم»

این کتاب که از تألیفات ابن الجزار قیروانی، پزشک برجسته است، یکی از نخستین آثار عربی در زمینه طب کودکان است و فصل ویژه‌ای با عنوان "فی تربیة الصبیان" دارد. این فصل به طبیعت فطری کودک، قابلیت برخی کودکان در پذیرش تربیت و نحوه رفتار با کودکانی که این قابلیت را ندارند، پرداخته است.

راه‌های تهذیب و تربیت

امام غزالی بر این باور است که تربیت کودکان یا همان "ریاضت الصبیان" از مهم‌ترین و ضروری‌ترین مسائل است. او کودک را به جواهری تشبیه می‌کند که خالی از هر نقش است؛ اگر به خیر عادت داده شود، در دنیا و آخرت خوشبخت می‌شود و اگر به شر عادت کند، بدبخت و هلاک خواهد شد. مسئولیت تربیت کودک در درجه اول بر عهده والدین است و اگر آن‌ها در این وظیفه کوتاهی کنند، عواقب آن بر دوش آن‌ها خواهد بود. ابن قیم نیز می‌گوید: "اگر به فساد فرزندان توجه کنیم، خواهیم دید که بیشتر این فسادها ناشی از کوتاهی والدین است."

راهنمایی‌ها و توصیه‌ها

علمای اسلامی بر مجموعه‌ای از اصول تربیتی تأکید کرده‌اند که شامل عادات روزمره، تغذیه، پوشش و دیگر رفتارها می‌شود:

عادات روزمره

• آموزش دادن کودک به گفتن نام خدا پیش از غذا خوردن.
• صبر کردن برای شروع غذا تا دیگران نیز حاضر شوند.
• جویدن کامل غذا و پرهیز از عجله در خوردن.
• عادت دادن به خوردن غذاهای کم‌حجم و پرهیز از پرخوری، زیرا پرخوری باعث مشکلات گوارشی می‌شود.

پوشش و رفاه

• پرهیز از پوشاندن لباس‌های فاخر به کودکان، جلوگیری از پوشیدن لباس‌های ابریشمی، رنگارنگ یا زینتی برای پسران.
• دوری از فراهم کردن رختخواب نرم و لوکس؛ زیرا استفاده از رختخواب سخت‌تر، بدن را قوی‌تر و برای کارهای مختلف آماده‌تر می‌کند.

این توصیه‌ها نشان‌دهنده توجه علمای اسلامی به پرورش کودکان به شیوه‌ای است که جسم و روح آن‌ها برای مواجهه با چالش‌های زندگی آماده شود.

توصیه‌ها درباره رفتار و آداب نشستن

علما بر اهمیت آموزش رفتارهای اجتماعی و آداب نشستن به کودکان تأکید کرده‌اند. کودکان باید یاد بگیرند:

• در مجلس آب دهان نیندازند.
• در حضور دیگران بینی پاک نکنند یا خمیازه نکشند.
• پشت به دیگران ننشینند.
• پا روی پا نیندازند.
• کف دست را زیر چانه نگذارند و سر خود را بر ساعد تکیه ندهند، زیرا این کار نشان‌دهنده تنبلی است.
• نحوه صحیح نشستن را بیاموزند و از پرحرفی بپرهیزند.
• بدانند پرحرفی نشانه بی‌ادبی است و نباید صحبت را آغاز کنند، بلکه باید فقط در پاسخ به سؤال و به‌اندازه آن صحبت کنند.
• به سخنان افراد بزرگ‌تر با دقت گوش دهند.

توصیه‌های اخلاقی

علما بر اهمیت دوری از هم‌نشینان بد تأکید کرده‌اند، زیرا "پایه تربیت کودک، حفظ او از دوستان ناباب است." اگر این اصل رعایت شود، کودک باید از عادت‌هایی مانند دروغ‌گویی و خیانت دور نگه داشته شود. دروغ و خیانت باعث تباهی زندگی کودک و محرومیت او از خیر دنیا می‌شود. همچنین باید از سرقت، گفتار زشت و استفاده از هر چیزی که عقل را زایل کند، مانند مواد مست‌کننده، دوری کند، زیرا عادت به این امور باعث بی‌غیرتی می‌شود. والدین باید کودک را از رفتن به مجالس لهو و غنا بازدارند، زیرا شنیدن موسیقی و آواز می‌تواند چنان تأثیری بگذارد که در آینده ترک آن دشوار شود. علما معتقدند تغییر عادات نادرست، به‌ویژه در سنین بالا، بسیار سخت است و نیاز به بازسازی طبیعت فرد دارد که فرآیندی دشوار و زمان‌بر است.

هشدار درباره رذایل اخلاقی دیگر

یکی از ویژگی‌های کودکان که زرنوجی به آن اشاره کرده است، تمایل به نزاع، دشمنی و کینه‌توزی است. او توصیه می‌کند کودک:

• به منافع خود مشغول باشد و از آزار دشمنان دوری کند، زیرا تمرکز بر خود باعث پیروزی بر دشمن خواهد شد.
• از دشمنی و خصومت پرهیز کند، زیرا باعث رسوایی و اتلاف وقت می‌شود.
• صبور باشد، به‌ویژه در برابر افراد نادان.
• نسبت به دیگران سوءظن نداشته باشد، زیرا سوءظن منشأ دشمنی است.

این توصیه‌ها نشان‌دهنده دیدگاه جامع علما نسبت به تربیت اخلاقی و رفتاری کودکان در اسلام است.

توصیه‌های مربوط به آموزش

این توصیه‌ها در آثار تربیتی علمایی مانند سحنون، قابسی و زرنوجی و همچنین در نوشته‌های فقهاء مطرح شده است. ابن قیم در خطاب به والدین بر ضرورت توجه به توانایی‌های ذاتی کودک تأکید کرده و می‌گوید:

• اگر کودکی دارای فهم خوب، درک صحیح، حافظه قوی و آگاهی باشد، این‌ها نشانه آمادگی او برای یادگیری است.
• اما اگر کودک چنین ویژگی‌هایی نداشته باشد و تمایل و استعداد او به سمت مهارت‌های رزمی مانند سوارکاری، تیراندازی و استفاده از نیزه باشد، باید او را در این زمینه‌ها حمایت کرد، زیرا این کار برای او و جامعه مفیدتر است.
• اگر کودک به هیچ‌یک از این موارد تمایل نداشته باشد، ولی به حرفه‌ای مفید و حلال علاقه‌مند باشد، باید او را در یادگیری و پیشرفت در آن حرفه تشویق کرد.
• این توصیه‌ها پس از آموزش مبانی ضروری دینی به کودک مطرح می‌شود.

رعایت ادب در مسیر یادگیری

هنگامی که کودک وارد محیط آموزشی می‌شود، لازم است:

• نسبت به معلم خود ادب داشته باشد، جای او ننشیند و بدون اجازه او صحبت نکند.
• از پرحرفی بپرهیزد و دستورات معلم را بدون نافرمانی از خداوند اجرا کند.

او همچنین باید با هم‌کلاسی‌های خود رفتار مناسبی داشته باشد. به‌طوری‌که:

• به دارایی‌های والدینش یا غذا، لباس، یا وسایل شخصی خود افتخار نکند.
• به تواضع و احترام به دیگران عادت کند و با هم‌سالان خود مهربان و مؤدب باشد.
• از گرفتن وسایل دیگر کودکان، به‌ویژه آن‌هایی که از خانواده‌های محترم هستند، خودداری کند و یاد بگیرد که بزرگواری در بخشش است، نه در گرفتن.

نیاز کودک به بازی و استراحت

غزالی به اهمیت بازی و تفریح کودک اشاره کرده و می‌گوید:

• پس از بازگشت از محیط آموزشی، باید به کودک اجازه داده شود بازی کند و خستگی‌اش را برطرف کند، به‌شرطی که بازی او را خسته نکند.
• جلوگیری از بازی و فشار زیاد برای یادگیری مداوم، باعث افسردگی کودک، کاهش هوش، و ایجاد حس تنفر از یادگیری می‌شود.

ابن خلدون نیز معتقد است فشار بیش از حد برای درس خواندن، اثرات منفی دارد. این فشار می‌تواند:

• روحیه کودک را سرکوب کند و او را به تنبلی، دروغ‌گویی و رفتارهای ریاکارانه سوق دهد.
• این ویژگی‌ها در کودک نهادینه شده و به عاداتی پایدار در بزرگسالی تبدیل شوند.

توصیه‌های مربوط به اصلاح رفتار

کودکان از انجام خطاهایی که مستحق تنبیه هستند، در امان نیستند. توصیه‌های متعددی درباره اصلاح رفتار کودکان، چه در خانه و چه در محیط آموزشی، مطرح شده است. قاعده اصلی این است:

1. تشویق رفتار خوب:
   • اگر کودک اخلاق زیبا و عمل پسندیده‌ای از خود نشان داد، باید او را تشویق کرد و با پاداشی که موجب شادی او شود، قدردانی کرد.
   • همچنین، ستایش او در حضور دیگران توصیه شده است.
2. برخورد با خطا:
   • اگر کودک مرتکب خطا شد، به‌ویژه اگر تنها یک بار این اتفاق افتاد، بهتر است از آن چشم‌پوشی کرده و آن را علنی نکنید، به‌ویژه اگر کودک تلاش کرده باشد آن را مخفی کند.
   • این رویکرد از جسور شدن کودک برای تکرار خطا جلوگیری می‌کند.
   • اگر خطا دوباره تکرار شد، باید او را به‌صورت خصوصی نصیحت کرد و از فاش کردن خطایش در جمع خودداری کرد.
   • سرزنش مداوم کودک می‌تواند او را به رفتارهای ناپسند عادت دهد و از تأثیر سخن والدین یا مربی در دل او بکاهد. غزالی معتقد است که والدین باید هیبت کلام خود را حفظ کنند و تنها گاهی او را توبیخ کنند. همچنین مادر می‌تواند با ذکر نام پدر، کودک را از خطا بترساند.
3. تنبیه مناسب:
   • اگر تذکر زبانی موثر نبود، می‌توان از تنبیهاتی غیر از تنبیه بدنی استفاده کرد؛ مانند محرومیت از غذا، استراحت، یا تأخیر در بازگشت به خانه.
   • اگر این موارد نیز کارساز نبود، تنبیه بدنی به‌وسیله چوب مجاز است، مشروط بر اینکه:
     • تعداد ضربات از ده عدد تجاوز نکند.
     • تنبیه‌کننده عصبانی نباشد.
     • ضربه به صورت یا نقاط حساس بدن وارد نشود.
   • ابن خلدون تأکید دارد که این نوع تنبیه نباید به شکل استبدادی باشد، بلکه باید در چارچوب تعیین‌شده شرعی انجام شود، زیرا خداوند بهتر از همه به مصلحت بندگان آگاه است.

نتیجه‌گیری

اصلاح و تربیت کودکان یکی از مسائل مهمی است که مورد توجه گسترده نویسندگان و متفکران اسلامی قرار گرفته است. دیدگاه‌های آن‌ها با جامعیت و دقت همراه بوده و میان جنبه‌های شرعی، اخلاقی و تربیتی پیوند برقرار کرده است.