چاپ صفحه

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی،به نقل از دانشگاه کربلا؛ دکتر مواهب صالح مهدی، دانشیار دانشکده علوم اسلامی در دانشگاه کربلا، در یادداشتی مطرح کرد؛ پیوند میان عقیده اسلامی، تربیت انسان و توسعه اجتماعی، روشی قطعی برای پیاده‌سازی ارزش‌های اسلامی در جامعه است. این رویکرد، امت اسلامی را آماده می‌کند تا به چالش‌های تمدنی و معاصر، به‌ویژه مسئله جهانی‌شدن، پاسخی شایسته دهد. فهم دین نیازمند نگاهی تمدنی است که امت اسلامی را از خشونت، تکفیر و حذف دیگران محافظت کند و به رشد اندیشه اسلامی در قالبی عقلانی و جامع‌نگر کمک کند. قرآن کریم بر ضرورت ساختن یک پروژه تمدنی برای امت اسلامی تأکید دارد. این موضوع را می‌توان با تأمل در قرآن و بررسی شیوه‌ای که انسان و جامعه بر اساس آن شکل می‌گیرند، درک کرد. این فرایند در چارچوب رحمت الهی صورت می‌گیرد و برای تحقق آن، به موارد زیر نیاز داریم:

الزامات ساخت تمدن اسلامی

آگاهی عمیق از شرایط جهان معاصر در دنیای پرتحول و پرتلاطم امروز، حرکت در مسیر پیشرفت نیازمند مهارت‌هایی الهی و هدایت ربانی است. تغییرات سریع و سیل پیشنهادهای مختلف، انسان را در معرض خطرات متعددی قرار می‌دهد و تنها پناهگاه واقعی، آیات روشنگر و هدایتگر الهی است که به‌طور دقیق و روشن نازل شده‌اند.
بازگشت به نقطه اتکای معنوی انسان باید به نقطه اتکایی بازگردد که بینش درست را برای او ممکن می‌سازد. این امر از طریق تربیت روحی و اخلاقی، تزکیه نفس و ایجاد همدلی و انسجام در جامعه حاصل می‌شود. خداوند در قرآن به این موضوع اشاره دارد: «هُوَ الَّذِي أَيَّدَكَ بِنَصْرِهِ وَبِالْمُؤْمِنِينَ» (سوره انفال، آیه ۶۲) و نیز می‌فرماید: «لَوْ أَنْفَقْتَ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا مَا أَلَّفْتَ بَيْنَ قُلُوبِهِمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ أَلَّفَ بَيْنَهُمْ إِنَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ» (سوره انفال، آیه ۶۳)
رقابت در کارهای نیک و پیشرفت اجتماعی در عصر حاضر، جوامعی شکوفا خواهند شد که بتوانند بر رشد معنوی و انسانی خود تمرکز کنند. اقتصاددانان و متخصصان توسعه تأکید دارند که جوامع موفق آن‌هایی هستند که به رشد اخلاقی و درونی افراد توجه دارند. قرآن نیز بر این امر تأکید دارد: «وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا » (سوره فرقان، آیه ۷۴)
ایجاد پیوند مجدد میان انسان و قرآن قرآن زمانی می‌تواند تمدنی عظیم را پدید آورد که انسان، ارتباطی عمیق و فعال با آن برقرار کند. بنابراین، لازم است که بار دیگر پل‌های ارتباطی میان انسان و قرآن را تقویت کنیم تا بتوانیم از هدایت آن در مسیر تمدن‌سازی بهره ببریم.
ویژگی‌های روش قرآن در ساختن تمدن انسانی در شرایط پیچیده‌ای که امت اسلامی و جامعه بشری با آن روبه‌رو هستند، لازم است که اندیشمندان، علما و پژوهشگران به سطحی از آگاهی برسند که بتوانند ظرفیت‌های بی‌نظیر قرآن کریم را در تربیت انسان و هدایت جامعه انسانی بازشناسی کنند. خداوند وحی را نازل کرد تا انسانی نو بسازد و تمدنی جدید شکل دهد. قرآن کریم، پیامبر را «امی» و جامعه او را «امت امیه» توصیف کرده است. این واژه به معنای پاکی و صفایی است که انسان را آماده پذیرش وحی می‌کند. قطع ارتباط میان انسان و قرآن، یا میان ایمان و بشر، باعث ایجاد هرج‌ومرجی فراگیر در جوامع می‌شود. یکی از مشکلات اساسی امت اسلامی، حبّ نفس و اسیر شدن در دام «خودمحوری» است. راه‌حل این بحران، بازگشت به حقیقت دین و رهایی از شیوه‌های تکراری و کلیشه‌ای در مواجهه با قرآن است تا از پیامدهای خودمحوری و عقب‌ماندگی مصون بمانیم.

تمدن‌سازی در پرتو قرآن

ساختن تمدن، یکی از اهداف اصلی خلافت انسان بر زمین است که در نهایت، به تحقق بندگی جامع و همه‌جانبه خداوند منتهی می‌شود. قرآن کریم در پی شکل دادن به الگویی از انسان است که هدایت پیامبر اکرم (ص) را در تربیت خود لحاظ کند و با شناخت ویژگی‌های پیامبر رحمت، در مسیر ساختن جامعه انسانی و آبادانی زمین گام بردارد. بنابراین، تربیت انسان در پرتو قرآن، نقطه آغاز هرگونه توسعه و تمدن‌سازی است. این امر، نه‌تنها پایه‌گذار آبادانی جوامع بشری است، بلکه روح تمدن را زنده نگه می‌دارد و یکی از اساسی‌ترین راه‌های اصلاح در این جهان محسوب می‌شود.

مفهوم «امت» در روش قرآن برای ساخت تمدن

یکی از مفاهیم کلیدی در قرآن برای تمدن‌سازی، واژه «امت» است که به معنای مجموعه‌ای از انسان‌هاست که جهت‌گیری یکسانی دارند. آنچه این گروه را «امت» می‌سازد، هدف و قبله‌ای واحد است که آن‌ها را به یک مسیر مشترک هدایت می‌کند. قرآن می‌فرماید: «وما من دابة في الأرض أو طائر يطير بجناحين إلا أمم أمثالكم» (سوره انعام، آیه ۳۸) در زبان عربی، واژه «امت» به معنای قصد و هدف است. برای اولین بار در تاریخ، این واژه برای یک جامعه انسانی، یعنی امت اسلامی، به کار رفت؛ زیرا آنان به یک قبله ظاهری و مادی، که نشانه‌ای از قبله معنوی یعنی توجه به خداوند است، روی می‌آورند. در شریعت ابراهیمی، یک فرد می‌توانست خود به‌تنهایی یک امت باشد؛ چنان‌که قرآن درباره حضرت ابراهیم می‌فرماید: «إن إبراهيم كان أمة» (سوره نحل، آیه ۱۲۰) اما پیامبر اکرم (ص) با تعالیم قرآنی خود، جامعه را از مرحله‌ای که فرد یک امت محسوب می‌شد، به مرحله‌ای رساند که کل امت به مثابه یک فرد همدل و متحد عمل کند، چنان‌که نمونه آن را در مدینه منوره شاهد بودیم. این بدان معنا نیست که امت، با وجود هدفی واحد، نمی‌تواند دیدگاه‌های متفاوتی داشته باشد. به همین دلیل خداوند می‌فرماید: «وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ» (سوره بقره، آیه ۱۴۸). قبله‌ی واحد که همان کعبه است، انسان‌ها را از مناطق جغرافیایی مختلف به خود فرامی‌خواند و در نتیجه، مسیرهای آن‌ها نیز ناگزیر متفاوت خواهد بود.

پیوند علوم ابزاری و علوم هدایتگر در تمدن‌سازی

ساخت تمدن یک امت بر پایه عدم جدایی میان «علوم ابزاری» (علوم مهندسی و تجربی) و «علوم هدایتگر» (علوم انسانی و راهبردی) شکل می‌گیرد. نباید علوم هدایتگر را در برابر علوم ابزاری تحقیر کرد، زیرا این کار باعث می‌شود افراد کم‌هوش‌تر و ناموفق به سمت علوم هدایتگر سوق داده شوند، در حالی که ذهن‌های درخشان و پژوهشگران موفق به سمت علوم ابزاری هدایت می‌شوند. این رویکرد باعث می‌شود علوم تجربی و مادی بر علوم انسانی و ادبی برتری پیدا کنند. در حالی که اشتباه در آزمایشگاه، همان‌قدر که بر بشریت و امت اثر دارد، اشتباه در اندیشه‌ها، سیاست‌ها و ایدئولوژی‌ها نیز می‌تواند حتی تأثیرات گسترده‌تری داشته باشد. از این رو، قرآن کریم تأکید می‌کند: «وَلَوْلَا نَفَرَ مِن كُلِّ أُمَّةٍ طَائِفَةٌ» (سوره توبه، آیه ۱۲۲)، و مصدر «نفرة» در اینجا به معنای تلاش، سخت‌کوشی و مجاهدت است.

ارتباط تمدن‌سازی با متن قرآن

ساخت تمدن یک امت، نیازمند پیوند مستمر با متن قرآن است. این تصور که فهم قرآن به پایان رسیده، اشتباه است؛ زیرا قرآن، با تکرار کهنه نمی‌شود و شگفتی‌های آن پایان‌ناپذیر است. قرآن، بنا بر تعریفی که دارد، تا روز قیامت خوانده خواهد شد و هدایتگر بشریت خواهد بود. مفسران گذشته بیشتر بر آیات احکام تمرکز داشتند، اما اکنون زمان آن رسیده که برای ساخت انسانِ تمدن‌ساز که به کمک قرآن، آبادانی ایجاد کند، توجه ویژه‌ای به آیاتی شود که به انسان و روابط او با خود و محیط پیرامونش می‌پردازند. پیوند میان قرآن، انسان و تمدن در این نکته نهفته است که خداوند قرآن را برای هدایت جهانیان نازل کرد و به پیامبرش مأموریت داد تا بنای تمدنی بر اساس آن بسازد. قرآن کریم بر هویت و نقش آن در ساخت تمدن تأکید دارد. هویت را می‌توان این‌گونه تعریف کرد: مجموعه ویژگی‌های منحصربه‌فردی که فرد یا جامعه را از دیگران متمایز می‌کند، یعنی همان ارزش افزوده. از ارکان اصلی هویت می‌توان به دین، زبان و فرهنگ اشاره کرد. روشن است که در دوران معاصر، قرآن کریم همان ارزش افزوده‌ای است که در حوزه تمدن و انسان به امت اسلامی بخشیده شده است. از اینجا می‌توان به بررسی معنای لغوی «عمران» در فرهنگ‌های لغت پرداخت و مشاهده کرد که همگی بر شمول و گستردگی این مفهوم تأکید دارند.

مدل انسانی و اصول تمدن‌سازی در قرآن

مدل انسانی که قرآن معرفی می‌کند، یک مدل منحصر‌به‌فرد و الهی است که هیچ تمدنی در تاریخ از آن بهره‌مند نبوده است. در اینجا یک پرسش اساسی مطرح می‌شود: چگونه می‌توان قرآن کریم را به یک منبع معرفتی قدرتمند تبدیل کرد؟ میان انسان و عمران (آبادانی) پیوندی عمیق وجود دارد؛ به گونه‌ای که عمران، هم در پیدایش، هم در تدبیر و هم در سرنوشت خود، تحت تأثیر انسان است. در این زمینه، قرآن کریم نمونه‌های متعددی از دستاوردهای عمرانی را ذکر کرده است، مانند تمدن قوم عاد و شکوه و آبادانی دوران حضرت سلیمان (ع). قرآن کریم بر ارزش آبادانی زمین تأکید دارد و آن را عبادتی واجب می‌داند. اگر به نام‌های سوره‌های قرآن توجه کنیم، درمی‌یابیم که برخی از آن‌ها دارای دلالت‌های عمرانی هستند، مانند سوره‌های حجرات، مائده، زخرف، نور و حدید. حدود ۱۰٪ از نام‌های سوره‌های قرآن، مفاهیم عمرانی و ساختاری را در خود جای داده‌اند. همچنین، در قرآن حدود ۸۰ آیه مستقیماً به عمران اشاره دارند و ۱۳۵ اصطلاح معماری در آن یافت می‌شود. این نشان می‌دهد که قرآن کریم زبان معماری دقیقی را به ما آموزش می‌دهد. در ضمن، آیات الهی نه‌تنها بر بُعد کارکردی سازه‌ها تأکید دارند، بلکه ضوابط و معیارهای ضروری برای ساخت تمدن، همچون تقوا را نیز بیان می‌کنند و نسبت به فساد در فرآیند ساخت‌وساز هشدار می‌دهند: لاَ تَقُمْ فِيهِ أَبَداً لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ (توبه: ۱۰۸)

اصول تمدن‌سازی در قرآن

قرآن کتابی فراتر از زمان و مکان است و برای همه دوره‌ها و سرزمین‌ها کاربرد دارد. معانی آن از چارچوب‌های معمول زمانی، منطقی و قیاسی فراتر می‌رود. با تأمل در آیاتی که به ارزش‌های قرآنی، سنت‌های الهی، سرگذشت امت‌های پیشین و تمدن‌های نابودشده می‌پردازند، می‌توان قواعد و قوانین تمدن‌سازی را استخراج کرد و آن‌ها را در سطح جهانی به کار بست. آیه‌های قرآن، در وهله نخست، بر انسان‌سازی تأکید دارند و سپس این انسان است که تمدن و آبادانی را می‌سازد. این آموزه‌ها نباید تنها در سطح نظریه‌پردازی و تفسیر باقی بمانند، بلکه باید در عمل اجرا شوند. پژوهشگران باید از مرحله «تفسیر موضوعی» عبور کنند و به سمت پیوند میان علوم و قرآن حرکت کنند تا بتوانند علوم تمدنی را بر مبانی معرفتی قرآنی بنیان نهند. تفسیر قرآن نباید صرفاً به تبیین معنا محدود شود، بلکه باید آن معنا را در واقعیت زندگی انسان‌ها پیاده کرد. این امر مستلزم آن است که پژوهشگران با هم همکاری کنند و در قالب یک اجتماع علمی و عقلانیت جمعی، در برابر قرآن بنشینند و با بهره‌گیری از نور هدایت آن، متناسب با تخصص‌ها، علاقه‌ها و زمینه‌های کاری خود، آموزه‌های قرآنی را به کنش‌های تمدنی تبدیل کنند. این روند، نه‌تنها امت اسلامی، بلکه تمام بشریت را نجات خواهد داد.