به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از خبرگزاری شبستان، دکتر محمدرضا قاسمی، دبیر ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه، با اشاره به تأکید رهبری بر اینکه حوزه علمیه امروز در نقطه عطف تاریخی ایستاده است، گفت: اگر حوزه بتواند درک عمیقی از فناوری پیدا کند و با حکمت اسلامی به سراغ آن برود، می‌تواند تمدنی بسازد که علم، اخلاق و معنویت را در سطحی جدید و در ترازی متفاوت پیوند دهد. از فناوری نباید عبور کنیم؛ بلکه باید جامعه اسلامی را از آن عبور دهیم و فناوری را به خدمت آرمان‌های الهی درآوریم.

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر انقلاب اسلامی در پیامی به همایش «یکصدمین سال‌گشت بازتأسیس حوزه علمیه قم»، ضمن تبیین عناصر و کارکِردهای گوناگون حوزه به بیان الزامات تحقق یک «حوزه پیشرو و سرآمد» که نوآور، بالنده، به‌روز، پاسخگوی مسائل نوپدید، مهذّب، دارای روحیه پیشرفت و مجاهدت و هویت انقلابی و همچنین مستعد برای طراحی نظامات اداره جامعه است، پرداختند و تأکید کردند: مهمترین وظیفه حوزه «بلاغ مبین» است که از برترین مصادیق آن ترسیم خطوط اصلی و فرعی تمدّن نوین اسلامی و تبیین و ترویج و فرهنگ‌سازی آن در جامعه است.

حوزه پیشرو و سرآمد چه ویژگی‌هایی دارد؟

حوزه علمیه پیشرو و سرآمد حوزه‌ای است که درک عمیقی از نیازهای زمان دارد و توانایی پاسخ‌گویی علمی، اخلاقی و تمدنی به مسائل نوپدید را در خود ایجاد کرده است. این حوزه از نظر علمی پویا، از نظر اجتماعی کنش‌گر و از نظر فکری نوآور است. تسلط بر فناوری‌های نو، حضور مؤثر در فضای عمومی، تربیت نیروی انسانی تراز تمدن اسلامی و ارائه الگوی زیست مؤمنانه در جهان معاصر از ویژگی‌های چنین حوزه‌ای است. چنین حوزه علمیه‌ای هم از سنت اصیل علمی خود بهره می‌گیرد و هم پاسخ‌گوی نیازهای نوپدید جامعه اسلامی در عصر تحولات سریع است. پویایی علمی، بینش تمدنی، مشارکت فعال در عرصه حکمرانی و تعامل سازنده با دانش‌های نوین از ویژگی‌های آن است و با بهره‌گیری از فناوری‌های روز، از جمله هوش مصنوعی، نه تنها در تولید علم دینی نقش‌آفرین است بلکه در هدایت تحولات اجتماعی و تمدنی نیز حضور دارد.

راهکارهای تحقق حوزه پیشرو و سرآمد چیست؟

نظام آموزشی حوزه باید به روز شود. سرفصل‌های جدیدی لازم است به برنامه‌های درسی اضافه گردد، نظیر: فلسفه فناوری، اخلاق هوش مصنوعی، فقه فضای مجازی و حکمرانی داده. ارتباط فعال با دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی نیز لازم است. حوزه باید تعامل مستمر با نهادهای علمی روز داشته باشد تا هم از تحولات آگاه باشد و هم بتواند در تبیین چارچوب‌های اسلامی برای فناوری‌ها مشارکت کند. نیروهای انسانی حوزه نیز، برخی باید در زمینه‌های بین‌رشته‌ای و مشترک مطالعه کنند. طلبه‌هایی نیاز است که هم در علوم حوزوی تبحر دارند و هم با هوش مصنوعی، داده‌کاوی، زبان‌شناسی رایانشی و علوم شناختی آشنا هستند. تلفیق علوم اسلامی با مفاهیم نوین، ایجاد مراکز تخصصی برای فقه فناوری و آینده‌پژوهی اسلامی، تولید محتوا و نظریه‌پردازی در زمینه‌های نوظهور نیز از دیگر فعالیت‌های مورد نیاز است.

الزامات حوزه پیشرو و سرآمد چیست؟

نخست این‌که باید نگاهی راهبردی و آینده‌نگر نسبت به مسائل نوپدید ایجاد شود. مراکز تخصصی فقه فناوری، مراکز رصد تحولات تکنولوژیک و فعالیت‌های آینده‌پژوهی اسلامی باید توسعه یابد. طبیعتاً این فعالیت‌ها نیاز به تأمین بودجه و حمایت دارد. آثار فقهی، کلامی، اخلاقی و تمدنی بسیاری باید در باب هوش مصنوعی تولید و منتشر شوند. مهم‌ترین الزام نیز شاید بتوان گفت بازتعریف مأموریت حوزه در دنیای معاصر است. دیگر نمی‌توان حوزه را صرفاً نهاد تربیت فقیه و مبلغ دانست. حوزه باید درک راهبردی از تحولات جهانی داشته باشد و در برابر پرسش‌های نو، چارچوب‌ساز باشد. برای این منظور لازم است اسناد راهبردی مواجهه با فناوری تولید و تصویب و از پایان‌نامه‌ها، پروژه‌ها و ابتکارات فناورانه با رویکرد دینی حمایت شود.

چالش‌های پیش‌روی حوزه علمیه قم در تحقق این الگو چیست؟

گاهی یک مقاومت سنت‌گرایانه در برابر نوگرایی در گذشته دیده می‌شده است. بخشی از بدنه حوزه ممکن است در برابر تحول‌های فناورانه موضع‌گیری داشته باشد و گمان کنند این فعالیت‌های جدید می‌تواند حوزه علمیه را از وظیفه و تکلیف اصلی خود دور سازد. این نیاز به اقناع‌سازی دارد. بودجه حوزه‌های علمیه نیز در مقایسه با مجموع بودجه پژوهشی کشور اصلاً رقم قابل توجهی نیست. دیدگاهی در حوزه وجود دارد که مخالف دریافت بودجه‌های رسمی و دولتی‌ست. با این استدلال که حوزه نباید وابسته به حکومت‌ها شود. البته که این مطلب صحیح است، ولی کارهای بزرگ نیاز به بودجه‌های بزرگ دارند. چنین فعالیت‌های پژوهشی گسترده‌ای که بتواند حوزه را در تراز مراکز تحقیقی روز دنیا قرار دهد، آن هم در موضوعات فنی نوپدید که اساساً نیاز به تجهیزات و ابزارهای گران‌قیمت و به‌روز دارند، مانند: سامانه‌های هوشمند که GPU های قدرتمند لازم دارد، حتماً نیازمند بودجه‌های مصوّب و البته منظّم است. بودجه‌هایی که تا پایان مطالعات برقرار بماند و با آمد و رفت مسئولان روال پرداخت و دریافت آن تغییر نکند.

با این تفاسیر جایگاه و نقش حوزه پیشرو در تمدن‌سازی اسلامی چگونه است؟

روشن است که حوزه پیشرو نقش «رهبری فکری تمدن اسلامی» را ایفا می‌کند. فناوری‌ها، از جمله هوش مصنوعی، نه صرفاً ابزار بلکه زیربنای تمدن جدید هستند. اگر حوزه علمیه در این فضا غایب باشد، چارچوب‌گذاری تمدنی به دست دیگران خواهد افتاد. بالعکس، اگر حضور فعالی داشته باشد، می‌تواند عقلانیت اسلامی را در متن تحولات بشری تزریق کند. حوزه علمیه باید «عقلانیت هدایتگر» تمدن باشد. اگر تمدن‌سازی را امری فناورانه بدانیم، از رسالت حوزه غافل شده‌ایم. تمدن اسلامی بدون مبانی معرفتی، اخلاقی و فقهی که از حوزه نشئت بگیرد تهی و پوچ خواهد شد. ورود حوزه به عرصه‌هایی چون هوش مصنوعی، بلاک‌چین، زیست‌فناوری و حکمرانی دیجیتال، در نقش تولید چارچوب‌های مفهومی، اخلاقی و فقهی تمدن آینده اسلامی است. این نه یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است.

لازمه تحقق این الگو و استفاده از فناوری‌های جدید از جمله هوش مصنوعی چیست؟

حوزه علمیه باید بتواند افق فناوری‌های آینده را بشناسد. هوش مصنوعی در حال تبدیل شدن به یک پارادایم فکری، فرهنگی و حتی هستی‌شناختی است؛ ابرانگاره، برسازه، الگوواره، اندیشگان، یا هر چه که آن را بنامیم، هوش مصنوعی سبک تفکر را عوض می‌کند. حوزه باید این افق را بشناسد. حوزه می‌تواند در طراحی الگوهای اخلاقی، فقهی و اجتماعی برای نحوه استفاده از هوش مصنوعی نقش‌آفرین باشد و از بروز آثار منفی هوش مصنوعی که بسیار به ما نزدیک است پیشگیری کند. ازجمله: سلطه سرمایه‌داری فناورانه، فروکاست انسان به داده و چالش‌های هویتی. همه این‌ها نیازمند مباحثه عالمانه حوزوی‌ است. پاسخ به پرسش‌هایی مانند: آیا ماشین هوشمند مسئولیت‌پذیر است؟ رابطه اختیار انسان با الگوریتم‌ها چیست؟ مرزهای حلال و حرام در تولید محتوای ماشینی کجاست؟ مسائلی مانند: عدالت الگوریتمی، حفظ کرامت انسانی و جلوگیری از سوءاستفاده‌های سیاسی و امنیتی. هوش مصنوعی سبک زندگی مردم را تغییر می‌دهد، بنابراین تربیت دینی در این فضا باید متحول شود. در یک کلام: حوزه باید پاسخ‌گوی زیست دیندارانه در عصر دیجیتال باشد.

و سخن پایانی؟

همان‌گونه که مقام معظم رهبری در بیانیه و پیام اخیر خود به مناسبت صدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم به‌درستی تأکید فرمودند، حوزه علمیه امروز در نقطه عطف تاریخی ایستاده است. اگر بتواند درک عمیقی از فناوری پیدا کند و با حکمت اسلامی به سراغ آن برود، می‌تواند تمدنی بسازد که علم، اخلاق و معنویت را در سطحی جدید و در ترازی متفاوت پیوند دهد. اگر این فرصت از دست برود، نسل آینده با الگوریتم‌هایی زندگی خواهد کرد که نه تنها از آموزه‌های اسلامی بی‌بهره‌اند، بلکه چه‌بسا در تضاد با آن باشند. از فناوری نباید عبور کنیم؛ بلکه بایستی جامعه اسلامی را از آن عبور دهیم و فناوری را به خدمت آرمان‌های الهی درآوریم.