به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، آیت الله محمد حسین ملک زاده استاد برجسته حوزه علمیه قم در گفتگو با پایگاه خبری تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی به بررسی فقهی جهاد دفاعی پرداخت که در ادامه یه بیانات ایشان در خصوص ادله قرآنی جهاد دفاعی اشاره می شود.  

سوال: آیا جنگ ما با اسرائیل صرفا مشمول عنوان دفاع (جهاد دفاعی) می‌شود؟

حکم کلی جهاد دفاعی

یکی از ضروریات دین اسلام (فراتر از ضروریات مذهب و ضروریات فقه)، وجوب کفایی دفاع از اسلام، امت اسلامی و دارالسلام است. یعنی اگر عده ای اقدام به دفاع کنند، از عهده سایرین ساقط می شود. دلیل تاکید ما بر ضروری دین اسلام دانستن جهاد دفاعی این است که ضروریات به سه دسته تقسیم می شوند؛ مرحله نخست ضروریات فقه یعنی ضرورت منحصر در اهل فقه و فقاهت است. مرحله بالاتر ضروری مذهب یعنی ضرورت شامل همه اهل مذهب و شیعیان می شود؛ به عنوان مثال در حوزه عقاید اینکه امیرالمومنین امام علی علیه السلام خلیفه و وصی رسول الله سلام الله علیه و آله هست برای عموم شیعیان از ضروریات به شمار می رود. و مرحله پایانی ضروریات دین هست یعنی مسئله اختصاصی به مذاهب ندارد بلکه بر همه مسلمانان ضرورت دارد؛ مانند اصل وجوب نماز، حج و عناوینی از این قبیل. حتی غیر مسلمانانی که اندکی با اسلام آشنا باشند می دانند در اسلام عملی وجود دارد به نام نماز، روزه یا حجاب برای خانم ها که از ضروریات دین اسلام محسوب می شوند. بنابر این جهاد دفاعی و دفاع از اسلام و امت اسلامی و دارالسلام از ضروریات دین است و طبیعتا از ضروریات مذهب است و همچنین از ضروریات فقه. زمانی که گفته می شود جهاد دفاعی واجب کفایی است، تفصیل و توضیحی هم دارد؛ به این بیان که جهاد بر هر مسلمانی اعم از آزاد، عبد، مرد، زن، سالم و بیمار واجب است البته در صورتی که به این افراد نیاز باشد. هر شخصی که به او نیاز باشد لازم است هر آنچه که در توان دارد اعم از خودش و امکانات و ابزاری که در اختیار دارد را از هر راه و وسیله مشروعی که ممکن است برای آزادسازی وطن اسلامی و دفع و رفع فساد و سلطه کفار از بلاد اسلامی به کار بگیرد. دفع از زمانی است که دشمن هجوم آورده اما هنوز استقرار پیدا نکرده و هنوز اشغال صورت نگرفته است. و رفع زمانی است که دشمن استقرار پیدا کرده و اشغال صورت گرفته است. در جهاد دفاعی همانگونه که در بالا بیان شد، حتی اگر مردان به اندازه کافی نبودند بر زنان نیز واجب می شود که در این کار دخالت بکنند. حتی افراد بیمار هم به قدر توانایی خود باید در جهاد دفاعی فعالیت کنند و از کشور اسلامی از مسلمین و از اسلام دفاع کنند.

تفاوت حکم جهاد ابتدایی و جهاد دفاعی

نکته دیگر این هست که بخشی از فقها در باب جهاد ابتدایی و جهاد ودعوه، قائل هستند که از اختصاصات امام معصوم می باشد؛ یعنی فقط در زمان حضور امام معصوم و با فرماندهی ایشان یا نائب خاص او قابل انجام است. یعنی کسی که امام معصوم او رو به شکل خاص و مشخص برای جهاد یا اداره امور ازجمله جهاد به اسم تعیین کرده است به عنوان نمونه امام فرموده است مالک اشتر فرمانده جنگ است به امر او اقدام به جنگ کنید. در زمان غیبت برخی از فقها جهاد ابتدایی را فاقد مشروعیت می دانند البته در مقابل فقهای زیادی بر این باورند که به دلیل پذیرفتن ولایت فقیه، جهاد ابتدایی هم از جمله اموری می دانیم که فقیه می تواند به آن اقدام کند. حتی برخی فقها مانند مرحوم آیت الله خویی که از مطالبشان استفاده می شود که ولایت فقیه را در محدوده امور حسبیه پذیرفته اند، می فرماید فقیه نیز می تواند جهاد ابتدایی را با شرایطی که در کتاب الجهاد ذکر کرده ام انجام دهد. همانگونه که مشخص است در خصوص جهاد ابتدایی چنین بحث هایی وجود دارد اما در باب جهاد دفاعی اصلا این بحث ها مطرح نیست. جهاد دفاعی متوقف بر وجود امام معصوم یا نایب خاص او یا نائب یا عام او نیست اگر دشمنی به ما حمله کرد همه موظف هستیم که به قدر کفایت و به نحو وجوب کفایی هر چه در توان داریم را در صحنه بیاوریم و در میدان و از هر طریق مشروعی که می توانیم به دشمن آسیب بزنیم. البته اگر حکومت اسلامی مشروع وجود داشته و برای این امر سازوکار خاصی را تنظیم کرده باشد باید تابع همان ساز و کار خاص باشیم. زمانی که وجوب جهاد دفاعی را از ضروریات فقه از ضروریات مذهب و بلکه از ضروریات دین بر شمردیم به این معنا است که نیازی به دلیل ندارد بلکه به خود ضرورت استدلال می شود. در اصطلاح گفته می شود «الضروری لضرورته لایعلل و لا یستدل له». همچنین در ضروریات نمی توان اجتهاد و تقلید کرد؛ زیرا ضروریات هستند. با این حال می توان برای وجوب کفایی جهاد دفاعی از ادله مختلف قرآن کریم، سنت و عقل استفاده کرد.

ادله قرآنی وجوب کفایی جهاد دفاعی

از جمله آیات قرآن کریم که می شود از آن استفاده کرد، آیه 39 و 40 از سوره مبارکه حج می باشد. به دلیل رعایت وقت فقط آیات را می خوانم مخاطبین می توانند با رجوع به قرآن کریم و تفاسیر به صورت تفصیلی بررسی کنند. در سوره مبارکه حج آیه سی و نه و چهل خدای تبارک و تعالی می فرماید: «أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ» کسانی که مورد مقاتله قرار گرفته اند به دلیل اینکه مورد ظلم و مورد حمله قرار گرفته اند، اذن دارند که از خود دفاع کنند و جهاد دفاعی انجام بدهند. خداوند قادر و تواناست که آنها را یاری برساند. آیه بعدی در اینکه این افراد چه ویژگی های را دارند توضیح می دهد؛ «الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ» کسانی که از سرزمین خود به ناحق بیرون رانده شده اند. «إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ» گناه آنان این بود که می گفتند الله پروردگار ماست، یعنی بیرون راندن آنها از سرزمینشان به دلیل مسلمان بودن آنها است. به شکل خاص استشهاد ما این عبارت هست «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ» یعنی در اینجا دفاع صورت می گیرد و خداوند دفع می کند بعضی از انسان های مهاجم، محارب و حمله کننده را  به وسیله بعضی دیگر که حالا به طور مثال مسلمین باشند. اگر حکم دفاع در مقابل مهاجمین جعل نمی شد و این دفاع صورت نمی گرفت «لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ» همه چیز از بین می رفت مقدسات از بین می رفت. در حقیقت این دفاع است که سبب می شود این ها حفظ بشود.   آیه دیگر آیه 190 و 191 سوره مبارکه بقره هست که خدای تبارک و تعالی می فرماید: «وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ» به صراحت در این آیه گفته شده است با کسانی که با شما می جنگند در راه خدا بجنگید و مقاتله کنید. اگر کسی به جنگ شما آمد شما ساکت ننشینید و از خود دفاع کنید البته با رعایت حدود شرعی و اخلاقی که می فرماید که «وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ». آیه بعد در باب دفاع و ادامه این مطلب است «وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ».   آیه دیگری که به وضوح جهاد دفاعی در آن مطرح شده آیه 194 سوره مبارکه بقره است که می فرماید «فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ» اگر کسی به شما تعدی و حمله کرد شما نیز مقابله به مثل کنید ساکت ننشینید غیرت داشته و قیام کنید و به همان میزان و شکلی که به شما حمله کرده از خود دفاع کنید. «وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ» این عبارت جای سخن دارد که چرا در ذیل این آیه گفته شده است و چه نکات شرعی و اخلاقی رو مورد توجه قرار می دهد. باید توجه شود که پیوست های انگیزشی که در پایان آیات قرآن کریم آمده جای صحبت و گفتگو دارد. آیه دیگری که وجوب جهاد دفاعی از آن استفاده می شود، آیه 75 سوره مبارکه نساء هست که خدای تعالی و تقدس می فرماید: «وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا». تعبیر جالبی در این آیه به کار رفته است خداوند می فرماید «وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ» چرا مقاتله و دفاع نمی کنید؟.   آیه دیگر آیه 250 و 251 سوره مبارکه بقره هست که خدای تعالی و تقدس می فرماید: «وَلَمَّا بَرَزُوا لِجَالُوتَ وَجُنُودِهِ قَالُوا رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ». آیه مذکور اشاره به داستان معروف مبارزه گروهی از اهل ایمان از بنی اسرائیل با جالوت و لشکریانش دارد که یک شخصیت ستمگر بود. زمانی که اهل ایمان در مقابل آنها قرار گرفتند، گفتند خدایا به ما صبر عطا کن و قدم های ما رو استوار بدار و ما را بر قوم کافرید پیروز گردان. «فَهَزَمُوهُمْ بِإِذْنِ اللَّهِ وَقَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ وَآتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَعَلَّمَهُ مِمَّا يَشَاءُ» به اذن الهی آنها شکست خوردند و داوود که یک نوجوانی بود توانست با پرتاب سنگ جالوت رو از بین ببرد و به مقام پیامبری برسد. شاهد بحث این قسمت هست «وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ» اگر خداوند جهاد دفاعی رو تشریح نکرده بود، مشکلات  متعددی پیش می آمد.  این امر که خداوند دفاع را و به وسیله بخشی از مردم که مومنین باشند در مقابل بخش دیگر که مهاجمین، محاربین و کفار باشند، واجب کرد سبب می شود که از فساد بر روی زمین جلوگیری شود. اما اگر این نبود آنگاه شما می کردید که زمین به فساد کشیده می شد و از بین می رفت.