به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، دکتر ابراهیم فتحی، عضو هیئت علمی دانشگاه صداوسیما، در گفت‌وگویی اختصاصی با پایگاه خبری تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به واکاوی گفتمان‌های مسلط در جامعه ایران درباره جنگ کنونی می‌پردازد و نسبت آن‌ها را با راهبردهای رسانه‌ای بررسی می‌کند.

1. پس از گذشت بیش از یک هفته از شروع جنگ تحمیلی آمریکایی-اسرائیلی علیه ایران اسلامی، به طور کلی عملکرد رسانه‌ای ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

پاسخ: عملکرد رسانه‌ای ایران در جنگ تحمیلی آمریکایی-اسرائیلی علیه ایران اسلامی، با توجه به شرایط حساس و پیچیده‌ای که وجود دارد، به طور کلی قابل قبول و مؤثر بوده است. رسانه‌های ایرانی با رعایت اصول اخلاقی و حرفه‌ای، تلاش کرده‌اند تا اخبار و اطلاعات دقیق و به‌موقع را در اختیار مردم قرار دهند و از انتشار شایعات و اخبار کذب جلوگیری کنند. عملکرد رسانه‌ای ایران در این جنگ با توجه به شرایط حساس و پیچیده‌ای که وجود دارد، قابل قبول و مؤثر بوده است. با این وجود، رسانه‌ها تلاش می کنند تا با بهبود کیفیت و دقت اخبار و اطلاعات، و همچنین با تقویت روحیه و معنویات مردم، به پیروزی نهایی ایران اسلامی در این جنگ کمک کنند.

2. تفاوت‌هایی که در گروه های مختلف جامعه برای معنا کردن جنگ کنونی وجود دارد را چگونه ارزیابی می کنید؟ به عبارت دیگر گفتمان های مختلفی که در جامعه در حال معنا دهی به جنگ کنونی هستند چه مولفه هایی دارند؟

پاسخ: گفتمان‌های مختلف در جامعه ایران وجود دارد که بازتابی از تنوع اجتماعی و گروه‌های مختلف در این کشور هستند. هر یک از این گفتمان‌ها، با تکیه بر مولفه‌های خاص خودشان، سعی در معنا‌دهی به جنگ کنونی امروز دارد. این تنوع از یک طرف فرصتی است برای غنای تحلیل‌ها و از طرف دیگر تحدیدی است که می‌تواند برای انسجام ملی چالش ایجاد کند. برای استفاده از این فرصت و غلبه بر چالش‌ها و برای مدیریت این تفاوت‌ها و گفتمان‌ها، باید دو گفتمان اصلی را مورد توجه قرار دهیم و برای همه گروه‌ها لازم است که توجیه کنیم. 1ـ گفتمان امنیتی-دفاعی ملی‌گرایانه: دال مرکزی ایران این گفتمان ایران است. مولفه‌های این گفتمان: الف ـ تأکید بر وحدت ملی و مقاومت در برابر تهاجم خارجی. در این گفتمان باید ارجاع بدهیم به تجربه جنگ تحمیلی و موفقیت کامل ایران در دفاع از خاک خود. ب ـ تأکید بر قدرت نظامی و توان بازدارندگی ایران و نیروهای نظامی کشور: مخاطب اصلی این گفتمان نیروهای مسلح و مردم و همه گروه‌های مختلف است. در این گفتمان بر هویت ملی و غرور ایرانی تاکید کنیم و سعی کنیم در تقویت روحیه مقاومت موثر جلوه بدیم. این دو مولفه بسیار مهم است که در گفتمان امنیتی-دفاعی ملی گرایانه باید به آن‌ها بپردازیم. ۲. گفتمان انقلاب اسلامی (گفتمان ایدئولوژیک): دال مرکزی این گفتمان اسلام است و نه شیعه مولفه‌ها: الف ـ مولفه اصلی این گفتمان این است که در این گفتمان، جنگ به عنوان توطئه استکبار جهانی (آمریکا و اسرائیل) علیه نظام اسلامی تفسیر می‌شود ب ـ تأکید بر مقاومت اسلامی و پیروزی نهایی حق بر باطل بر اساس آموزه‌های دینی و اسلام. ارجاع به مفاهیمی مانند: ایثار، شهادت، استکبارستیزی مخاطبان اصلی: همه گروه‌های مذهبی (شیعه و سنی)، روحانیون و هواداران نظام جمهوری اسلامی(شیعه و سنی). ارزیابی: این گفتمان بر هویت اسلامی و ارزش‌های انقلابی تکیه دارد و سعی در تداوم مشروعیت ایدئولوژیک نظام دارد.

3. به نظر میرسد که در عملکرد نظام رسانه‌ای کشوربرای حفظ انسجام افکار عمومی در ایران شاهد غلبه ترکیبی از گفتمان ملی و گفتمان شیعی به عنوان گفتمان اصلی هستیم (نمادهایی مثل آرش کمانگیر، خاک ایران، ذوالفقارعلی، جنگ خیبر و ...) به نظر شما این نظام معنایی و گفتمانی چه نواقصی دارد؟ به عبارت دیگر گفتمان رسانه‌ای مطلوب در شرایط کنونی باید چگونه این جنگ را برای افکار عمومی ایران معنا کند؟

پاسخ: گفتمان ترکیبی ملی-شیعی که در رسانه‌های ایران برای حفظ انسجام افکار عمومی در شرایط جنگ کنونی به کار گرفته شده است، بر پایه هویت ایرانی و هویت اسلامی-شیعی استوار است. این گفتمان با استفاده از نمادهایی مانند آرش کمانگیر (نماد فداکاری ملی)، خاک ایران (نماد میهن‌پرستی)، ذوالفقار علی (نماد قدرت و عدالت علوی) و جنگ خیبر (نماد پیروزی اسلام بر استکبار) سعی در ایجاد وحدت و انگیزه‌دهی به جامعه دارد. منتهی نقص های زیر را دارد: 1ـ محدودیت در جذب گروه‌های متنوع جامعه: گفتمان ملی-شیعی، اگرچه برای گروه‌های مذهبی و ملی‌گرای سنتی جذاب است، اما ممکن است برای جوانان سکولار، اقلیت‌های قومی و مذهبی و گروه‌های میانه‌رو کمتر قابل قبول باشد. این گفتمان ممکن است به جای جذب، باعث قطبی‌سازی جامعه شود. ۲. تأکید بیش از حد بر گذشته: استفاده از نمادهای تاریخی و مذهبی (مانند جنگ خیبر یا آرش کمانگیر) ممکن است ارتباط با واقعیت‌های معاصر را کمرنگ کند. جنگ کنونی در بستری جهانی و با ابزارهای مدرن رخ می‌دهد، و گفتمانی که بر گذشته تأکید دارد، ممکن است نتواند به چالش‌های نوین (مانند جنگ سایبری، تحریم‌های اقتصادی و دیپلماسی بین‌المللی) پاسخ دهد.

4. نسبت گفتمان رسانه ای ما را در نسبت با افکار عمومی دیگر کشور های اسلامی چگونه ارزیابی می کنید؟ به عبارت دیگر به نظر شما نظام رسانه ای چگونه می تواند افکار عمومی جهان اسلام به خصوص کشورهای منطقه را با ما همراه کرده و آن ها را فعال تر کند؟

پاسخ: ایران به عنوان کشوری با هویت شیعی و انقلابی، گفتمانی را دنبال می‌کند که بر مقاومت در برابر استکبار، حمایت از مظلومان و وحدت جهان اسلام تأکید دارد. با این حال، کارایی این گفتمان در جذب افکار عمومی کشورهای اسلامی به عوامل مختلفی بستگی دارد. گفتمان رسانه‌ای ایران برای همراه کردن افکار عمومی جهان اسلام باید از شیعه-محوری به اسلام-محوری تغییر جهت دهد و بر ارزش‌های مشترک و مسائل منطقه‌ای تأکید کند. همچنین، استفاده از زبان‌ها و محتوای محلی، تقویت دیپلماسی عمومی و سرمایه‌گذاری بر رسانه‌های دیجیتال می‌تواند تأثیرگذاری ایران را در منطقه افزایش دهد. با کاهش تنش‌های مذهبی و سیاسی و ارائه تصویری فراگیر و وحدت‌آفرین، ایران می‌تواند به عنوان رهبر معنوی و سیاسی جهان اسلام جایگاه خود را تثبیت کند. نقاط قوت: 1ـ تأکید بر مقاومت و استکبارستیزی: این گفتمان برای کشورهای اسلامی که تحت تأثیر سیاست‌های آمریکا و اسرائیل هستند (مانند فلسطین، لبنان، یمن)، جذابیت دارد و ایران را به عنوان محور مقاومت معرفی می‌کند. 2ـ ارجاع به ارزش‌های اسلامی: استفاده از مفاهیمی مانند جهاد، شهادت و وحدت اسلامی می‌تواند با احساسات مذهبی مسلمانان همسو باشد. نقاط ضعف: 1ـ شیعه-محوری: گفتمان رسانه‌ای ایران گاهی به دلیل تأکید بر هویت شیعی، برای داخل و برای کشورهای سنی‌مذهب کمتر قابل قبول است و ممکن است به قطبی‌سازی مذهبی منجر شود. 2ـ عدم توجه به تنوع فرهنگی: جهان اسلام دارای تنوع قومی، زبانی و فرهنگی بالایی است، و گفتمان ایران گاهی این تنوع را نادیده می‌گیرد. 3ـ تأثیر محدود در رسانه‌های بین‌المللی: رسانه‌های ایران در مقایسه با رسانه‌های غربی یا حتی برخی رسانه‌های عربی (مانند الجزیره)، تأثیر کمتری در افکار عمومی جهانی و منطقه‌ای دارند. دو عنصر «فرهنگ مقاومت» و «وحدت داخلی» ایران به عنوان عوامل کلیدی در پایداری ملی عمل می‌کنند. علاوه بر دو عنصر فوق ایران با ترکیبی از توان نظامی، موقعیت جغرافیایی، نیروی انسانی با تجربه و آموزش دیده، خودکفایی صنعتی و حمایت از گروه‌های مقاومت، برگ‌های برنده‌ای در اختیار دارد که می‌تواند در برابر تهدیدات خارجی از خود دفاع کند.