در شبه جزیره عصر جاهلی الگوی متشکلی برای تأمین و یا تکافل اجتماعی وجود نداشت. از این رو پیامبر اکرم(ص) اولین گام تأسیس نظام موردنظر خود را با دعوت به توحید و تحکیم مبانی اعتقادی رفتارها و نهادهای اجتماعی آغاز نمود. به همین دلیل پس از مهاجرت به مدینه نخستین قدم تقویت و سازماندهی نهادهای اجتماعی برای اعمال سیاست های تأمین اجتماعی بود.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، الیاس نادران دانشیار دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران، حسن آقا نظری دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سیدرضا حسینی دانشجوی دکتری علوم اقتصادی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در مقاله «الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام و دلالت های آن برای الگوهای نوین» که متن آن بدین شرح است؛
در این تحقیق این فرضیه را مطرح می کنیم که می توان با به کارگیری روش تاریخی، الگو ی تأمین اجتماعی صدر اسلام را کشف و پس از الغاء خصوصیات عصری آن به الگوی مناسبی برای جوامع امروزی دست یافت. یافته های تحقیق که به روش تحلیل تاریخی انجام شده نشان می دهد درصدر اسلام الگوی متمایز و موفقی از تأمین اجتماعی وجود داشته است. این الگو متضمن ویژگی های برجسته ای چون جامعه محوری (به جای دولت محوری)، استحقاق گرایی(به جای عام گرایی)، محله محوری(به جای تمرکزگرایی)، عدم دوگانگی کسورات مالیات و تأمین اجتماعی بوده است که توجه به آن ها در طراحی الگوهای نوین تأمین اجتماعی به حل مشکلات موجود کمک خواهد کرد.
مبانی الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام
در شبه جزیره عصر جاهلی الگوی متشکلی برای تأمین و یا تکافل اجتماعی وجود نداشت. از این رو پیامبر اکرم(ص) اولین گام تأسیس نظام مورد نظر خود را با دعوت به توحید و تحکیم مبانی اعتقادی رفتارها و نهادهای اجتماعی آغاز نمود. به همین دلیل پس از مهاجرت به مدینه نخستین قدم تقویت و سازماندهی نهادهای اجتماعی برای اعمال سیاست های تأمین اجتماعی بود.
پیامبر اکرم(ص) بر پایه عامل وحدت ایمانی در اولین ماه های استقرار در مدینه دو اقدام بسیار اساسی انجام دادند. گام اول، تدوین اساسنامه امت اسلامی بود. این اساسنامه حاوی فرازهای حمایتی بسیار مهمی بود. گام دوم انعقاد پیمان اخوت میان مسلمانان بود. در اثر این پیمان، مهاجران که فاقد مسکن، شغل و درآمد کافی برای اداره زندگی خود بودند در مال و زندگی برادران انصار خود شریک شدند.
اقدامات، راهبردها و سازوکارهای اجرایی
آموزه های نبوی و علوی در زمینه اقدامات و شیوه های تحقق اهداف تأمین اجتماعی مشتمل بر جنبه های متعددی است.
پی ریزی اقتصاد سالم و ایجاد زمینه خوداتکایی افراد
پیامبر اکرم(ص) در سیاست های مقطعی و کوتاه مدت خود همواره رسیدگی به نیازمندان جامعه را به عنوان یک اصل لازم الرعایه دنبال می کردند. با این وجود حضرت در سیاست عمومی و بلندمدت خود در زمینه تأمین نیازهای زندگی بر این عقیده بودند که افراد با در اختیار داشتن کار و سرمایه مناسب بتوانند با عزت و کرامت مخارج زندگی خود را تأمین کنند. حضرت برای بهبود عملکرد بازار حقوق معاملات مانند حرمت ربا، حرمت احتکار، پرهیز از قیمت گذاری غیرضرور، آزادی فعالیت های اقتصادی، لزوم احترام به قراردادها، حرمت مال مردم، حرمت کم فروشی و… را بیان کردند.
با اجرای این سیاست ها حضرت به دنبال این بود که از تمرکز سرمایه در دست عده ای خاص و محدود جلوگیری کرده و تحقق پیشرفت همراه با عدالت را تسهیل نماید. این سیاست نه تنها به کاهش فقر می انجامد بلکه کاهش تقاضا برای خدمات تأمین اجتماعی را در پی خواهد داشت.
بسیج مشارکت های مردمی
مشارکت های مردمی که امروزه از آن به عنوان «تکافل عمومی» یاد می شود یکی از پایه های اصلی سیاست های تأمین اجتماعی پیامبر اکرم(ص) محسوب می شود. اجرای این سیاست از اولین روزهای دعوت پیامبر(ص) در مکه در دستور کار قرار گرفت. در طول تمامی سال های پیش از هجرت و سال های آغازین پس از هجرت تا زمان تشریع خمس و زکات، مشارکت های مردمی تنها منبع هزینه های عمومی مانند تأمین نیازهای تهیدستان، مخارج جنگ، ساختن اماکن عمومی مانند مسجد، پل، جاده و احداث منابع درآمدزا مانند باغ ها، قنوات، مراکز تجاری و تولیدی و وقف درآمد آن ها برای نیازمندان و سرمایه گذاری در امور فرهنگی مانند تبلیغ اسلام و ارتقای سطح آموزش عمومی بوده است.
سیاست ایشان در جانب عرضه خدمات تأمین اجتماعی بر افزایش عرضه بود. اگر این سیاست را در کنار سیاست کاهش تقاضای خدمات از طریق سیاست خوداتکایی و توانمندسازی افراد در نظر بگیریم به این نتیجه می رسیم که ایشان بازار عرضه و تقاضای خدمات تأمین اجتماعی را به وضعیت تعادل خودکار نزدیک نموده، زمینه نیاز به دخالت دولت را به حداقل میزان خود تقلیل داده اند.
تشریع نهادهای قانونی تأمین اجتماعی
به لحاظ سیر تاریخی تشریع منابع قانونی تأمین اجتماعی آخرین حلقه اقدامات انجام شده برای استقرار نظام تأمین اجتماعی در صدر اسلام است. اولین منابع قانونی درآمدهای دولت، انفال، ثروت های طبیعی و خمس بود. دومین منبع پرداخت خمس بود و سومین منبع درآمد پرداخت زکات بود.
سازوکار دولت و نهادهای قانونی بیت المال در صدر اسلام نیز از جهات گوناگون کارکردهای مهمی در زمینه تأمین اجتماعی داشته است. اولین نکته در این زمینه وجود معافیت های مالیاتی بود. نکته دوم این که قاعده کلی در تعیین میزان حقوق کارگزاران دولت تأمین حد کفایت مخارج زندگی آنان بود و نکته سوم جایگاه تأمین نیازهای معیشتی مردم در ویژگی های مصارف بیت المال و منابع قانونی درآمدهای آن نمایان است.
موارد تحت پوشش الگوی تأمین اجتماعی در صدر اسلام
نظام های تأمین اجتماعی معاصر موارد متعددی مانند قطع و یا کمبود درآمد، بیکاری، بیماری، بازنشستگی، از کارافتادگی، بازماندگان را تحت پوشش قرار می دهند. موارد تحت پوشش الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام تحت عناوین ویژه ای که برخی به دلایل تاریخی و یا مبنایی متفاوت از موارد امروزی بوده است، ارائه می گردد.
تأمین نیازهای متعارف فقیران
در میان موارد تحت پوشش الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام رایج ترین آنها عنوان «فقیر» بوده است. فقیر به کسی اطلاق می شود که به دلایل گوناگون مانند فقدان و یا کمبود درآمد، فوت سرپرست، بیکاری، بیماری، معلولیت، سالمندی و ازکارافتادگی قادر به تأمین مخارج زندگی خود نباشد. رسیدگى به اقشار آسیب پذیر و تأمین نیازمندى هاى آنان اولویت نخست مصرف بیت المال بود.
پرداخت بدهی بدهکاران
پرداخت بدهی کسانی که به دلایلی چون ورشکستگی، تعهد به پرداخت دیه و یا قرض گرفتن برای تأمین معاش از ادای دیون خود ناتوان بودند از جمله موارد پوشش تأمین اجتماعی در صدر اسلام بوده است. در اوایل هجرت که حکومت ایشان با تنگنای مالی شدیدی مواجه بود چنانچه کسی از مسلمانان فوت می کرد برای اقامه نماز ابتدا از وضعیت بدهی او سؤال می کردند. اگر بدهکار بود بر جنازه او نماز نمی خواند مگر آن که کسی پرداخت بدهی او را تضمین نماید. بعدها که درآمدهای بیت المال توسعه پیدا کرد خودشان پرداخت می کردند.
کمک به در راه ماندگان
در دوران صدر اسلام که حمل و نقل با وسایل ابتدایی انجام می شد، مسافرت میان شهرها با مشکلات فراوانی روبه رو بود. در آن زمان افراد به دلایلی مانند بسته شدن راه و یا ناامنی و یا تمام شدن آذوقه در میانه سفر از ادامه راه باز مانده نیاز به کمک پیدا می کردند. نظام تأمین اجتماعی صدر اسلام چنین مواردی را تحت پوشش قرار می داد.
آزاد کردن بردگان
در صدر اسلام در شبه جزیره عربستان برده دارى رواج داشت. آزادی بردگان به عنوان یکی از موارد مصرف زکات در صدر اسلام مورد تأکید و تحت پوشش تأمین اجتماعی قرار گرفت.»
تأمین سالمندان از کارافتاده
شیوه حمایت اجتماعی و مراقبت از سالمندان در صدر اسلام متفاوت از شیوه های امروزی آن بوده است. در الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام قاعده کلی بر این بود که مخارج دوره سالمندی در درجه اول از محل پس اندازهای دوره جوانی خود فرد و در درجه دوم از محل مسئولیت های خانواده وی تأمین گردد. چنانچه فردی از حمایت خانواده محروم می ماند تحت مصادیق عنوان فقیر در می آمد و مسئولیت تأمین زندگی او بر عهده جامعه قرار می گرفت.
رسیدگی به بیماران
در دوران نخستین حاکمیت اسلام دستگاه بهداشت و درمان بسیار ساده بود. پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم(ع) علاوه بر این که خود توصیه های فراوان و مؤثری برای پیشگیری و درمان بیماری ها داشتند مردم را به مداوای بیماری از طریق پزشکان ترغیب می نمودند. با این حال جمعیت بیماران به شیوه های گوناگونی تحت حمایت قرار می گرفتند. برای نمونه اگر بیماری به علت فقر از عهده مخارج درمان خود برنمی آمد به عنوان فقیر مستحق دریافت کمک های اجتماعی محسوب می شد.
وضعیت به دست آمده از اجرای الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام
الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام که توسط پیامبر اکرم(ص) پایه ریزی و در طول حیات ایشان بسیاری از خطوط عملی و اجرایی آن ترسیم گردیده بود به تدریج آثار و برکات خود را در جامعه نشان داد. هر چند در آغاز استقرار مسلمانان در مدینه دامنه فقر بسیار گسترده بود ولی دیری نپایید که به برکت برنامه های صحیح اقتصادی و تأمین اجتماعی وضعیت همه آنان بهبود یافت به نحوی که در اواخر سال های عمر پربرکت پیامبر(ص) همگی مهاجران، مسکن، شغل و وضعیت رفاهی مناسب ی پیدا کردند.
مختصات ساختاری الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام
الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام در مقایسه با الگوهای تأمین اجتماعی معاصر از ویژگی های ساختاری متمایزی برخوردار بوده است. برخی از این ویژگی ها ممکن است جنبه عصری داشته و قابل تعمیم به شرایط متحول اجتماعی و اقتصادی امروز نباشند، اما بی گمان برخی دیگر از آن ها این قابلیت را داشته و بهره گیری از آن ها برای برون رفت از مشکلات موجود مفید است.
جامعه محوری(به جای دولت محوری)
در الگوی صدر اسلام مسئولیت تأمین اجتماعی به طور همزمان با مشارکت جمعی آحاد جامعه، خانواده ها، برادران ایمانی(تکافل عمومی)، نهادهای خیریه و دولت در کنار همدیگر به انجام می رسید. از این رو می توان این الگو را الگویی جامعه محور دانست که در آن خدمات تأمین اجتماعی به طور کامل از طریق دولت تولید و توزیع نمی شود.
استحقاق گرایی(به جای عام گرایی)
الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام در ناحیه درآمدها عمدتاً متکی بر مازاد درآمد عاملان اقتصادی و منابع عمومی دولت بود. در ناحیه هزینه ها نیز موارد پوشش الگو عموماً از افراد مستحقِ کمک تشکیل می گردید. برای نمونه خمس تنها بر کسانی واجب است که دارای درآمدی مازاد بر مخارج متعارف زندگی باشند. مستحقان زکات نیز تنها کسانی هستند که فاقد درآمد کفاف زندگی هستند.
منطقه محوری(به جای تمرکزگرایی)
ساماندهی خدمات تأمین اجتماعی در صدر اسلام در عین حالی که از منظر سیاست گذاری و نظارت کلان از نوعی مدیریت متمرکز بی نصیب نبود، در ناحیه تجهیز و تخصیص منابع عمدتاً مبتنی بر رویکرد منطقه ای و محله ای بود. تأکید بر اولویت حتمی تخصیص زکات مال و زکات فطره هر منطقه ای به نیازمندان همان منطقه … از نمونه های بارز آن است.
عدم دوگانگی میان منابع مالیاتی و منابع تأمین اجتماعی
الگوهای کنونی تأمین اجتماعی در تجهیز منابع عمدتاً متکی بر کسورات حق بیمه شاغلان است. در آن ها رابطه قابل توجهی میان منابع و مصارف مالیات ها با منابع و مصارف تأمین اجتماعی وجود ندارد. در الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام چنین دوگانگی وجود ندارد و جهت گیری کلی منابع و مصارف مالیات ها در راستای تأمین اجتماعی قرار دارد.
تحلیل ویژگی های کارکردی الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام
برای شناخت بهتر تجربه تأمین اجتماعی در صدر اسلام و استفاده بهینه از نقاط قوت و مزایای آن در طراحی الگوی مطلوب تأمین اجتماعی برای جوامع امروزی لازم است ویژگی های کارکردی این الگو را نیز بررسی نماییم.
تقدم توانمندسازی و خوداتکایی افراد بر وابستگی به کمک ها
با عنایت به آنچه که در سازوکارهای تأمین اجتماعی صدر اسلام ملاحظه شد، راهکار اصولی تأمین نیازهای زندگی در این الگو این بود که افراد اولاً، از نظر روحی به عزت و استغنای نفس برسند. ثانیاً، با در اختیار داشتن شغل و درآمد مناسب بدون آن که نیاز به کمک دیگران داشته باشند از عهده تأمین زندگی خود برآیند. ثالثاً، با تحصیل توانایی انفاق بر دیگران زمینه رشد معنوی خود و رفع نیازهای اجتماعی را فراهم آورند.
فدا نشدن تأمین اجتماعی به پای اهداف رشد اقتصادی
در وضعیت اولیه جامعه صدر اسلام فقرگسترده افراد در کنار پایین بودن درآمد ملی مسلمانان دو مشکل اساسی جامعه بود که حلّ هر دوی آن ها برای نظام اهمیت داشت. ملاحظه سیاست های پیامبر اکرم(ص) نشان می دهد حضرت هیچ گاه این دو هدف را متضاد نمی دانستند و معتقد نبودند که اول باید هدف پیشرفت ملی را دنبال نمود، آن گاه در اثر پدیده «رخنه به پایین» فقرا نیز از مواهب رشد بهره مند خواهند شد.
برخورداری تأمین اجتماعی از کارکرد عدالت بین نسلی
تأمین اجتماعی صدر اسلام درحالی که نسبت به تأمین نیازهای زندگی نسل حاضر و گسترش عرضی آن به تمام آحاد جامعه حساس بود، منافع نسل های بعدی و ابقای ظرفیت های بالقوه برای برخورداری آن ها از مواهب زندگی را نیز عمیقاً مورد توجه قرار می داد. سنت وقف برای دنبال کردن چنین هدفی است.
فراگیری تأمین اجتماعی نسبت به اقلیت های مذهبی
یکی از خصوصیات برجسته الگوی تأمین اجتماعی صدر اسلام فراگیری آن نسبت به تمامی اقوام و اقلیت های مذهبی است که در محدوده تحت پوشش حاکمیت اسلامی زندگی می کردند. برای نمونه کسانی که بر اساس معاهده صلح در پناه حکومت اسلامی زندگی می کردند، چنانچه فقیر بودند از پرداخت مالیات جزیه معاف می شدند و سالمندان از کار افتاده آن ها از بیت المال مسلمانان تأمین می گردیدند.
توانایی تبدیل تهدیدها به فرصت ها
برنامه های تأمین اجتماعی صدر اسلام در شرایطی از اوضاع اجتماعی و سیاسی مطرح گردید که جامعه مسلمانان با انواع تهدیدهای منافقان، کفار قریش و امپراطوری های قدرتمند مواجه بود. با این حال نظام تأمین اجتماعی صدر اسلام اولاً، به دلیل خدمت صادقانه به مردم و جلب رضایت آن ها پشتوانه محکمی برای دفع تهدیدهای مقابل نظام فراهم ساخته بود و ثانیاً، پایه های ایمانی و سازوکار مردمی آن موجب می گردید که در زمان جنگ همه امکانات صرف رفع فقر می شد.
سبک بار بودن و عدم سنگینی بر دوش دولت
نظام تأمین اجتماعی صدر اسلام به دلایل متعددی یک نظام سبک بار و تا حدود زیادی خودجوش بود. زیرا اولاً، ارزش های فرهنگی حاکم بر رفتار مسلمانان و سیاست های پیامبر(ص) به گونه ای نبود که بر گسترش نیاز و یا احساس نیاز در مردم دامن بزند. ثانیاً، خوداتکایی مردم موجب کاهش تقاضا می گردید. ثالثاً، به دلیل وجود انگیزه های ایمانی قوی عرضه چهره به چهره و انفرادی خدمات اجتماعی بسیار بالا بوده است. رابعاً، در موارد نیاز به حمایت، کمک های مردمی یکی از پایه های اصلی منابع این الگو بود.
انتهای پیام/
https://ihkn.ir/?p=6486
نظرات