پژوهشکده «مطالعات اسلامی در علوم انسانی» دانشگاه فردوسی مشهد، با چهار گروه پژوهشی در حوزه‌های اقتصاد اسلامی، مدیریت اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی و فقه و حقوق اسلامی فعالیت می‌کند. چشم‌انداز اصلی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی این بوده است که بتواند در منطقه شرق کشور، پژوهش‌های بنیادی و کاربردی علوم انسانی با رویکرد اسلامی داشته باشد.
به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی، به نقل از خبرگزاری ایکنا؛ پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دارای چهار گروه پژوهشی (اقتصاد اسلامی، مدیریت اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی و فقه و حقوق اسلامی) بوده و دارای یک کتابخانه تخصصی مشتمل با بیش از ۳۵۰۰ عنوان کتاب است، این پژوهشکده تلاش می‌کند تا با برگزاری جلسات هم‌اندیشی، کارگاه‌های آموزشی، نشست‌های تخصصی، همایش‌ها، دعوت از اساتید برتر حوزه و دانشگاه در زمینه علوم انسانی اسلامی و به‌کارگیری دانشجویان مستعد و علاقه‌مند در این زمینه، سهم بسزایی در سوق دادن توجهات علمی و پژوهشی به سوی بنیان‌های معرفتی و فلسفی علوم انسانی، گفتمان‌سازی علوم انسانی اسلامی و ارائه الگوهای زیست اجتماعی همسو با ارزش‌های دینی ایفا کند. به منظور آشنایی بیشتر با این پژوهشکده، گفت‌وگویی با وحید ارشدی، رئیس پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی انجام شده است که در ادامه می‌خوانیم.
سوال: پژوهشکده «مطالعات اسلامی در علوم انسانی» دانشگاه فردوسی مشهد چه اهدافی را دنبال می‌کند؟
همان‌طور که از نام «پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی» برمی‌آید این پژوهشکده به دنبال این است که در حوزه‌های علوم انسانی به‌ویژه علوم اجتماعی با رویکردهای اسلامی و بومی بتواند پژوهش‌هایی را انجام دهد و به تولید و توسعه نظریاتی بپردازد تا بسترسازی برای سیاست‌گذاران اقتصادی، مدیریتی حکمرانی و حوزه‌های تعلم و تربیتی و حقوقی باشند. تا این لحظه چهار گروه اقتصاد اسلامی، مدیریت اسلامی، تعلیم و تربیت اسلامی و فقه و حقوق اسلامی در پژوهشکده شکل گرفته و چشم‌انداز اصلی پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی این بوده است که بتواند در منطقه شرق کشور، پژوهش‌های بنیادی و کاربردی علوم انسانی با رویکرد اسلامی داشته باشد. این پژوهشکده، مأموریت خود را تدوین و نشر مبانی، اصول، اهداف و کاربردهای علوم انسانی ـ اسلامی با رویکرد نظام‌سازی، گفتمان‌سازی و تربیت نیروی انسانی با اتکا به ظرفیت‌های دانشگاه و حوزه بزرگ خراسان در عرصه ملی و بین‌المللی می‌داند.
مجوز پژوهشکده و دستور گسترش آن در سال ۱۳۸۶ در هیئت دولت اخذ شد، اما کار رسمی آن، سه تا چهار سال بعد از اخذ مجوز آغاز شد و نخستین هیئت علمی آن نیز در سال ۱۳۹۴ تشکیل شده است و هر گروه این پژوهشکده در ساختار رسمی دانشگاه، می‌تواند تا ۵ نفر هیئت علمی داشته باشد که مجموعاً ۲۰ نفر می‌شود که اکنون ۱۰ نفر هیئت علمی به‌صورت داخلی داریم و بقیه به‌صورت وابسته از دانشکده‌های دیگر هستند.
سوال: چه اقداماتی برای برقراری رابطه سیستماتیک میان دانشگاه و حوزه انجام شده است؟
پژوهشکده در سال‌های اولیه تأسیس، سلسله جلساتی بین اعضای هیئت علمی دانشگاه و اساتید حوزه علمیه پیرامون مسائل علم دینی، دین‌گریزی، دین‌داری و موضوعاتی از این دست داشته است، مباحثاتی انجام می‌شده و بعد از آن بحث فلسفه دانشگاه را مطرح کرده‌اند و امروز نیز همان جلسات تحت عنوان چگونگی تحول علوم انسانی ادامه دارد که تاکنون حدود بیش از ۳۰۰ جلسه با حضور شخصیت‌های مختلف کشوری که متخصص این حوزه بوده‌اند برگزار و بخشی از این محتوای منتشر شده و بخش‌های دیگر آن نیز در حال انتشار است.
هدف ما این بود که رابطه خود را با حوزه سیستماتیک کنیم و هم اکنون نیز دفتری را به همین منظور ایجاد کرده‌ایم که بتواند از ظرفیت اساتید حوزه برای کمک به پژوهش‌هایی که نیازمند دانش حوزوی هستند در پژوهشکده استفاده کند، ضمن اینکه در گروه‌های تخصصی پژوهشکده نیز اساتیدی که دانشگاهی و برآمده از حوزه هستند، حضور دارند و به نوعی می‌توان گفت سعی شد که این اتفاق رخ دهد، اما برای تکامل انجام این هدف همچنان حلقه‌های مفقوده‌ای وجود دارد.
سوال: اولویت‌بندی و هدف‌گذاری فعالیت‌های گروه‌های پژوهشکده بر چه اساسی است؟
تمام گروه‌های پژوهشکده، مأموریت محور شده و روی موضوعات مشخصی کار می‌کنند، گروه اقتصاد اسلامی روی حوزه مردمی‌سازی اقتصاد و الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت و عدالت کار می‌کنند، در کنار آن در حوزه تربیت اقتصادی کودکان، نوجوانان و خانواده‌ها نیز قدم‌هایی را برداشته‌اند. گروه مدیریت اسلامی نیز در زمینه حکمرانی اخلاقی و موضوع سوءمدیریت متمرکز است، گروه تعلیم و تربیت هم بر روی حوزه حکمرانی نظام آموزش و پرورش و حجاب، عفاف و تربیت جنسی کار می‌کند، گروه فقه و حقوق هم در خصوص فقه و حقوق هوش مصنوعی و فقه و حقوق شهر و فقه تطبیقی کار می‌کند.
در ارتباط با تناسب فعالیت‌های پژوهشکده و شبکه مسائل کلان کشور نیز باید به این نکته اشاره کرد که مسائل مطرح شده در پژوهشکده از منظرهای متنوعی بررسی می‌شود، برای نمونه گروه اقتصاد پژوهشکده به این نتیجه رسید از زمانی که سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به سران قوا و دستگاه‌های اجرایی ابلاغ شده، فهم دقیقی از حوزه اقتصاد مقاومتی وجود نداشته و دستگاه‌های مختلف کارهای روزمره خود را به نام اقتصاد مقاومتی گزارش می‌کرده‌اند و در نتیجه سلسله جلساتی با کارشناسان مختلف در داخل و خارج از دانشگاه برگزار کرد تا فهم دقیقی از مفهوم اقتصاد مقاومتی به دست آید.
در نمونه‌ای دیگر باید به این نکته اشاره کنم که در دو دوره گذشته ریاست دانشگاه، پژوهشکده به‌عنوان دبیر ستاد احصای مقاومتی دانشگاه منصوب شد و مدیران اجرایی دانشگاه تحت کارگروهی قرار گرفتند و در آن کارگروه به مفهوم‌شناسی اقتصاد مقاومتی، شناخت ابعاد آن و اینکه چه کارکردی در حوزه اقتصاد دانشگاه می‌تواند داشته باشد پرداختند، پس از آن به این علت که در این حوزه تخصصی‌تر کار شود، روی یکی از ابعاد آن به شکل دقیق‌تر تمرکز شد و در نتیجه مردمی‌سازی اقتصاد، در دستور کار قرار گرفت، چراکه ادبیات قوی در این حوزه تولید نشده بود، در همین راستا سلسله مقالاتی به کسانی که در این حوزه صاحب نظر هستند سفارش داده شد که این مقالات در حد علمی – پژوهشی مورد داوری قرار گرفت و مجموعه این اقدامات منجر به برگزاری یک سری نشست‌های تخصصی و در نهایت همایش مردمی‌سازی اقتصاد مقاومتی در سال ۱۴۰۰ شد که مجموعه مقالات آن نیز به تازگی منتشر شده است.
علاوه بر این با اتکا به اساتید و پژوهشگران سخت‌کوش پژوهشکده، موضوع الگوی ایرانی _ اسلامی پیشرفت هم در دستور کار قرار گرفت، موضوع‌شناسی شد و اکنون نیز بسیاری از مباحث اقتصادی مانند اقتصاد مقاومتی را ذیل همین مسئله دنبال می‌کنیم. مسئله تربیت اقتصادی هم از موضوعاتی بوده است که از چند سال پیش، بر اساس علایق و استعدادهایی که درون گروه وجود داشت و همچنین حضور افراد مرتبط، کار روی آن را شروع کرده و در حال حاضر آن را به واحد فناور رسانده و در همین لحظه بسیاری از نهادها و شرکت‌ها درخواست دارند که ما در حوزه تربیت اقتصادی خانواده‌های آن مجموعه‌ها قرار بگیریم، آخرین کاری هم که در این زمینه در حال انجام است، آموزش خانواده شرکت ایران خودرو درباره تربیت اقتصادی خانواده و فرزندان است.
انتخاب موضوعات و مأموریت‌ها در گروه‌های تخصصی بر اساس وضعیت هیئت علمی، علایق آنها، اولویت‌بندی‌های انجام شده و توجه به این مورد که سایر پژوهشگاه‌ها و نهادها روی آن موضوع خیلی تمرکز نکرده باشند، صورت پذیرفته است، برای نمونه گروه مدیریت پژوهشکده، مسئله سوءمدیریت و حکمرانی اخلاقی را مورد بررسی قرار داده و متوجه شده است که کار علمی دقیقی در این زمینه انجام نشده و به همین دلیل این موضوعات را در دستور کار خود قرار داده است، در گروه فقه و حقوق نیز همین روند وجود دارد و هیئت علمی با توجه به تخصص و نیاز موجود، پیشنهاددهنده حوزه خود بوده و در نهایت، پیشنهادها در گروه به تصویب رسیده است.
سوال: پژوهش‌های انجام‌شده به چه شکل دسته‌بندی می‌شوند؟
ما دو نوع پژوهش داریم، اول پژوهش‌های درون‌سازمانی که بر اساس محورهای تخصصی تعریف شده در گروه‌هاست و با هزینه پژوهشکده انجام می‌شود تا ادبیات تخصصی را در آن زمینه تولید کرده و در اختیار سیاست‌گذاران قرار دهد، حالت دوم پژوهش‌های برون‌سازمانی است که سازمان‌های دیگر برای انجام آن به ما مراجعه می‌کنند، برای نمونه یکی از پروژه‌های ما از جانب وزارت اقتصاد و پیرامون تجربه‌نگاری آسیب‌شناسی و ارائه راه‌حل‌های پیشنهادی برای طرح‌های منتخب محرومیت‌زدایی، انجام شده از سوی بنیاد برکت و بسیج سازندگی، بوده است، ما با یک کار میدانی طرح‌های این دو نهاد را مورد بررسی قرار دادیم، تجربه‌نگاری و آسیب‌شناسی کردیم که محتوای آن نیز متعاقباً منتشر می‌شود.
گروه‌های دیگر نیز به همین ترتیب بر اساس نیاز سایر سازمان‌ها، پژوهش‌هایی انجام می‌دهند، در نمونه‌ای دیگر می‌توانم به مطالعه و بررسی فعالیت‌های برند «طیب» که از سوی آستان قدس رضوی پیگیری می‌شد، به همت گروه مدیریت اشاره کنم، پس به‌طورکلی باید گفت اگر موضوع پیشنهادی از سوی سازمان‌ها در راستای مأموریت‌های پژوهشکده باشد و بتوان با رویکرد اسلامی و بومی روی آن کار کرد، آن را پذیرفته و نتایج را در اختیار سیاست‌گذار قرار می‌دهیم.
از کارهای دیگر پژوهشکده می‌توان به موضوع چگونگی بهینه‌سازی و نحوه تجمیع و تخصیص منابع زکات در منطقه خلیل‌آباد خراسان رضوی اشاره کرد که سفارش‌دهنده آن کمیته امداد امام خمینی (ره) بود، در پروژه‌ای دیگر می‌توان به بررسی و تحلیل محتوای مطالعات حوزه مشارکت‌های مردمی در مدیریت شهری اشاره کرد، با این هدف که شهرداری بتواند خلأهای مطالعات قبلی در این زمینه را یافته و برای فعالیت‌های جدید خود از آن بهره برد.
مورد دیگر نیز مربوط به برنامه ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۳ شهرداری است که بخشی از آن از سوی پژوهشکده و با کمک اندیشکده حکمرانی مرکز پژوهش‌های مجلس که در پژوهشگر دفتر دارد انجام شده است. در ارتباط با این پروژه (به‌عنوان یکی از پروژه‌هایی که جهاد دانشگاهی نیز روی آن کار می‌کرده است)، حدود ۲۴ میز تخصصی با همکاری دستگاه‌های مختلف برای احصای ابعاد مختلف برنامه هفتم و برش‌های استانی آن، مشغول به کار شده است تا در نهایت نتایج حاصله برای دستگاه استانداری و در ایجاد سیاست‌گذاری‌های مربوطه مورد استفاده قرار گیرد.
سوال: مهم‌ترین چالش‌ها در تعامل با دستگاه‌های اجرایی و تأمین مالی پروژه‌های پژوهشی چیست؟
اینکه ما بتوانیم با سایر دستگاه‌ها ارتباط داشته باشیم به رایزنی‌هایی نیاز دارد که بسیاری از اوقات از طریق راه‌های رسمی طی نمی‌شود، از طرفی بروکراسی شدیدی که بین دستگاه‌ها وجود دارد تا بتوانند موارد پژوهشی را به دانشگاه‌ها بدهند، مسئله‌ساز است، همچنین فرایندی که بتواند هزینه‌های پروژه‌ها را تأمین کند نیز از چالش‌های جدی این بحث است، در این زمینه هم از سوی سازمان‌ها و هم از سوی بیمه و مسائل مالیاتی مصائبی وجود دارد و بسیاری موارد دیگر و به همین دلیل می‌توان گفت که ما با چالش‌هایی جدی در این بستر مواجه هستیم.
اگر استادی که برای حل مسئله جامعه، دغدغه دارد به‌جای این چالش‌ها و درگیری‌ها در سطوح مختلف، مقالات خود را تهیه و تنظیم کرده و در مجلات چاپ کند، حداقل از نظر زمانی و در ارتباط گرفتن با جامعه بسیار پیشی گرفته و عملاً سریع‌تر ارتقا می‌گیرد. در حال حاضر با چنین مشکلات و چالش‌هایی روبه‌رو هستیم و به دلیل اختلافاتی که میان وزارت علوم و سازمان تأمین اجتماعی وجود دارد بسیاری از پروژه‌ها به راحتی نمی‌توانند مفاصاحساب خود را اخذ کنند که این موضوع را با مشکل روبه‌رو می‌کند.
تمایل داریم وارد جامعه شویم و مسائل آن را احصا کنیم، اما عملاً وارد چالش‌هایی مانند هزینه‌های وارد شده به استاد و بوروکراسی‌هایی می‌شویم که بسیاری از افراد را از ورود به این مسیر باز می‌دارد. معتقدم که پژوهش باید در اولویت اول ما باشد و وارد متن کتاب‌های درسی شده تا کلاس‌های درسی با واقعیت‌های جامعه درگیر شوند و نتایج این اقدامات به رساله، پایان‌نامه و طرح پژوهشی تبدیل شود و در نتیجه همه عناصر دانشگاه در خدمت حل مسائل جامعه باشند.
به‌طورکلی دو نوع پژوهشکده در دانشگاه‌ها وجود دارد، پژوهشکده‌های عرضه محور و تقاضامحور که ما جزء پژوهشکده‌های عرضه محور هستیم، زیرا در علوم انسانی، بنیان‌های نظری در اولویت است، منتها در حوزه منابع سرمایه‌ای، از ما این انتظار می‌رود که بتوانیم پروژه‌هایی را از بیرون بگیریم که البته تا حد بسیاری هم در این مسئله موفق بوده‌ایم. پژوهشکده طی دو سال متوالی، فناور نمونه در سطح دانشگاه در هفته پژوهش داشته است که من در سال گذشته و دکتر افخمی هم امسال به‌عنوان فناور نمونه برگزیده انتخاب شده‌ایم و هزینه‌های هیئت علمی نیز مربوط به وزارت علوم می‌شود از سوی دانشگاه پرداخت می‌شود.
بخشی از هزینه‌ها نیز از سوی پروژه‌های برون‌دانشگاهی تأمین می‌شود که در علوم انسانی، انجام این کار به نسبت پروژه‌های عینی مشکل‌تر است و اتفاقاً اگر در این زمینه بتوانیم پژوهشگرانی را تربیت کرده و پروژه‌های پژوهشی انجام دهیم بسیار مهم است، وقف علمی در حوزه‌های علوم انسانی به راحتی اتفاق نمی‌افتد و راضی کردن واقفان و خیران دشوارتر است.
همچنین دولت با این نگاه که این حوزه می‌تواند پشتیبان حوزه صنعت، کشاورزی، پزشکی و امثال آن باشد، به آن کمک کرده و این نوع پژوهش‌ها را پشتیبانی می‌کند و ما نیز معتقدیم اگر جامعه در علوم انسانی هزینه کند قاعدتاً از آن بهره خواهد برد، زیرا مهم آن انسانی است که می‌خواهد با صنعت کار کند و یا کارمندی است که در ارتباط با منابع انسانی فعالیت می‌کند و همه این فعالیت‌ها در واقع به علوم اجتماعی و انسانی وابسته است.
سوال: پژوهشکده در زمینه تأثیرگذاری بر سیاست‌گذاری‌های علمی و تولید محتوا چه دستاوردهایی داشته است؟
انتشاراتی در محل پژوهشکده مستقر بوده که تاکنون ۱۵ کتاب چاپ کرده است و بخشی از این کتاب‌ها نیز، محصول تحقیقات پژوهشی بوده‌اند، علت پایین بودن این تعداد، دقت بالا در بحث علمی آن بوده و کیفیت در این حوزه در اولویت کار قرار گرفته است. تا پایان سال ۱۴۰۲، حدود ۲۵ طرح پژوهشی برون‌سازمانی، ۲ همایش علمی مردمی‌سازی اقتصاد و الهیات شهر، ۵۰ مقاله علمی پژوهشی، ۱۲ تفاهم‌نامه با نهادهای مختلف و بیش از ۳۴۰ نشست تخصصی انجام شده است و علاوه بر این‌ها، ۶ نفر فارغ‌التحصیل پسا‌دکتری و در حال حاضر ۱۴ دانشجوی استاد محور داریم و هیئت علمی ما نیز بیش از ۲۰۰ واحد درسی، متناسب با تخصص‌های خود در دانشکده‌های مختلف تدریس کرده است.
سوال: آیا برنامه‌ای برای توسعه فعالیت‌های پژوهشکده در سطح بین‌المللی دارید؟
حوزه کاری پژوهشکده می‌تواند منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی باشد و هیچ محدودیتی در این زمینه وجود ندارد و ما حتی برای انجام پروژه‌های ملی تشویق می‌شویم که البته با نهادهای مختلف در این زمینه در حال رایزنی هستیم و نمونه آن کاری بود که در وزارت اقتصاد و پیرامون بحث محرومیت‌زدایی انجام دادیم، چند سال گذشته هم پروژه‌ای در سطح بین‌الملل و با همکاری یونسکو در ارتباط با کودکان بهزیستی انجام دادیم که گروه علوم تعلیم و تربیت آن را پیگیری کرد.
علوم انسانی و پایه جزء علومی هستند که باید پشتیبان سایر علوم باشند و به آنها کمک کنند و هر چقدر نظام برای این‌ها هزینه کند و افراد مستعد وارد این دو حوزه شوند، صنعت و پزشکی ما هم می‌تواند رشد بیشتری داشته باشد، اما اگر این حوزه‌ها ضعیف شود عملاً سایر حوزه‌ها هم دچار مشکل می‌شوند.
یکی از معضلات حال حاضر ما نیز این است که علوم انسانی که متناسب با بوم ما باشد و بتواند در حل مسائل جامعه کمک کند دچار مشکلات است و محتوای تولید شده در این زمینه هم که تدریس می‌شود با واقعیت‌های جامعه ایرانی فاصله بسیاری دارد، در حال حاضر قرارداد بسیار خوبی داریم و ان‌شاءالله سال آینده ۲۳ کتاب در حوزه‌های علوم انسانی و در رشته‌های مختلف با رویکرد اسلامی ـ ایرانی تدوین و عرضه خواهیم کرد و امیدواریم با این روش بخشی از این معضل حل شده و ذیل این روند، تعداد بسیاری دانشجو نیز با این رویکرد پرورش پیدا کنند.
https://ihkn.ir/?p=40672
نظرات