تاریخ یکی از ریز اجزای دستگاه استنباط است/ راهکار امام برای حل مسأله تورم علم اصول

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح_اندیشه، استاد علی فرحانی در درس خارج فقه نظام های اسلامی که از سوی دبیرخانه مفتاح_اندیشه برگزار شد، به تشریح تدوین منابع مربوط به هست ها پرداخت و بیان داشت: حجم وسیعی از روایات و آیات ما درباره توضیحات هست‌ها است که در زبان دینمان اسمش را می گذاریم معارف. اکثر آیات قرآن، آیات معارفی هستند تا آیات احکامی. در روایات هم همین طور است. حجم وسیعی از روایات مربوط به هست‌ها است چه هست‌های متافیزیکی مثل روایات در حوزه توحید، نبوت، امامت، علم امام، معاد، چه هست‌های طبیعی یا عالم‌شناسی. البته ما الزاماً نمی خواهیم تدوین منابع کنیم و به همه‌شان فتوا بدهیم. بعد از تدوین تازه باید بحث کنیم و حجت را از لا حجت جدا کنیم، و رویشان کار کنیم. اما تدوین منابع باید اتفاق بیفتد.

وی افزود: موضوع دیگر این است که سازوکار ورودمان به هست ها چیست؟ منطق استنباط و فهم هست ها چیست؟ قطعاً اینجا فلسفه، عرفان و تاریخ دخالت دارد. تاریخ توصیف چیست؟ توصیف گذشته، وقایع و هست های اتفاق افتاده است. پس باید تاریخ در بخش هست ها بیاید. عرصه اول اثرگذاری تاریخ، علم رجال است. علم رجال یکی از ابزارهای کشف حجت از لاحجت در صدور روایات است. در رجال نیز به عنوان یکی از ریز اجزای این دستگاه مادر، تاریخ دخالت دارد. همین که یک اپسیلون اثر برای تاریخ درست شد، آیا نباید از نقطه نظر حجیت بررسی شود؟ اگر تاریخ حجت نباشد، نتیجه تابع اخس مقدمات می شود و کل این سیستم به هم می ریزد و ارزشش را از دست می دهد.

این استاد حوزه خاطرنشان کرد: عرصه دوم اثرگذاری تاریخ شناخت قرینه است. در بسیاری از روایات ما از دوال مبهم استفاده شده است. مثل اسماء اشاره. این اسماء، اشاره به یک چیزی در آن فضا و محیط دارد. یک بار مشارالیه آن و این آدم‌ها یا چیزهایی هستند که در آنجا هستند که راوی برای ما نقلشان می کند. یک بار هم مشارالیه این و آن محیط آنجا است، یعنی به اجزای درون محیط باز می گردد. یعنی این مسائل ارزش جدی در استنباط پیدا می کند.

وی اضافه کرد: برای نمونه راوی که لزوماً خانه اش جفت خانه امام صادق(ع) که نیست! مثلاً در حج آمده است و از خدمت حضرت سوالش را می پرسد و بازمی گردد. خانه اش کجاست؟ کوفه، سمرقند، کویر لوت و… . چه کسی باید برای ما اقلیم آن موقع محیط سوال سائل را تبیین کند؟ این ها قرائنی هستند که امام به اتکای این قرائن حرف می زند. یک راوی سوال می پرسد و امام، مناسب با سوال راوی حکم را بیان می کند. این ها دخیل هستند. چون نوع سوال جنسش به تشخیص شرایط اقلیمی جغرافیایی و زیست و محیط باز می گردد، ما تا آن را نداشته باشیم، روایتمان کماهو حقه تفسیر نمی شود. این ها را ما باید معلوم کنیم. چه کسی می خواهد این ها را به ما بدهد؟ تاریخ.

استاد درس خارج حوزه اذعان داشت: مرحوم شهید مطهری در بسیاری از موارد، در نظام حقوق زن و برای استنباط بعضی از احکام خانواده، از تاریخ استفاده می کنند. پس تاریخ، هم در صدور مانند علم رجال و هم در ظهور مانند قرینه دخالت دارد. چه کسی تاریخ را حجت می کند؟ تاریخ اخبار است، انشاء که نیست. «هست» است، «باید» که نیست. کدام دستگاه استنباطی می تواند درباره هست ها هم نظر بدهد؟

وی بیان کرد: مشکلی که امروز در دستگاه های استنباطی داریم، این است که محیط شناسی خطاب را انجام نمی دهیم. اکنون علم اصول به عنوان واسط، دستگاه، نظام ساز و منطق زبان شناسی دین مطرح است. یک عده مشکلشان با علم اصول این است که علم اصول، متورم است. پس باید علم اصول را تهذیب کنیم. برای اینکه تورم علم اصول را حل کنند، چه کار می کنند؟ از علم اصول کم می‌کنند. می گویند این باب اضافی است، یا این مساله اضافی است، یکی یکی مسائلی و ابوابی را پاک می کنند. معلوم نیست که اگر علم اصول متورم است، راه علاجش حذف بعضی مباحث باشد و باید مورد بحث قرار بگیرد.

استاد فرحانی گفت: مثلا می گویند که مقدمه واجب را حذف کنیم، زیرا ثمره عملی ندارد. الان شما هرکسی را که نگاه می کنید، می گوید این ثمره علمی دارد و ثمره عملی ندارد. حقیقت شرعیه را حذف کنیم، زیرا ثمره عملی ندارد. وضع را حذف کنیم، زیرا ثمره عملی ندارد. حالا سوالم این است که شما از کجا فهمیدید که ثمره عملی ندارد؟ آن عمل را که غایت قرار دادید، چیست که این چون به آن سیبل شلیک نمی کند، پس اضافی است؟ آن عمل را توضیح دهید. آن بزرگوارانی که می خواهند عمل را توضیح دهند، غالباً آن عرصه عملی را که سیبل کار قرار می دهند و بعد نگاه می کنند که این تیر به آن می‌خورد یا نه فقه طهارت تا دیات است.

وی افزود: یعنی می گویند که الان شما یک دور جواهر الکلام نوشته ای، کجا از مقدمه واجب استفاده کرده ای؟ در مکاسب کجا از مقدمه واجب استفاده کرده ای؟ می گویند که ما اجزا و شرایط صلاه را خواندیم، کجا از وجوب مقدمه استفاده می کنیم؟ این می شود اشکال من؛ پارادوکس سیستمی. خب، ما مشکلمان با همین عملی است که دارید توضیح می دهید. نه اینکه این غلط است، مشکلمان انحصار به این است. ما که نگفتیم عمل مخصوص طهارت تا دیات است.

این استاد حوزه تأکید کرد: فرض کنیم که عمل همین طهارت تا دیات است. شما نگاهتان به این علم اصول، این مساله وضع، این مقدمه واجب، این حقیقت شرعیه و… نگاه غیر سیستمی است – سیستم به همان معنای غربی اش، یعنی نظام، یعنی انسجام – وقتی نگاه، نگاه غیر سیستمی بشود، اصلاً کاربری علم عوض می شود. قبلاً گفتیم علم اصول، یک علم آلی است. اگر علم اصول آلی است، علم آلی بعضی اوقات، بسیط است، ساده است، پیچیده نیست. مثلاً علم نحو را مثال بزنیم، علم نحو یک علم ساده است. ما در جمله فاعل، مفعول، فعل، مضاف و مضاف الیه و ظروف زمانی و مکانی داریم. این ها می شود نیازهای من در کف میدان. فاعل چیست؟ معلوم است، مفعول و فعل چیست؟ معلوم است، ظروف زمانی و مکانی چه هستند؟ معلوم است. ما حکمش را به شما می دهیم و می گوییم که این مرفوع است، این منصوب است و… به این می گوییم؛ علم ساده و بسیط.

وی ادامه داد: اما حالا اگر این پنج مساله علم که عرض کردیم، سه تایش نظری باشد؛ یعنی خودش بدیهی نیست و مبتنی بر یک مساله دیگر باید بشود. اگر مبنای مساله از یک استدلال در آمده باشد، استدلال ما هم مثلاً غیر مباشر باشد یعنی مثلاً قیاس باشد حداقل دو مقدمه می خواهد. دو مقدمه که پیدا کردیم، شش مفهوم تصوری داریم، موضوع، محمول و نسبت در هرکدام از گزاره ها داریم. پس این مقدمه وقتی زایشش اتفاق می افتد که من دو مقدمه قبلی اش را بلد باشم. آن دو مقدمه قبلی هم شش مفهوم تصوری دارد. اگر از آن شش تای قبلی، دوتایش باز نظری باشد، همین طور عقب می رود. خب، اگر شما می خواهید به این علم آلی – یعنی این پنج مساله – برسید، مجبور هستید که آن عقبه را پر کنید. اگر کسی بگوید که آن گزاره دو پله قبل که هیچ ثمره ای ندارد، حرفش درست است، او هیچ ثمره ای ندارد. اما اگر از علم حذفش کنیم، چه اتفاقی می افتد؟ آن گزاره ای که خواست از آن عقبه تولید شود، خراب می شود. آن گزاره که خراب شود، چه اتفاقی می افتد؟ کل غایت علم که روی همه سوار می شود، زیر سوال می رود.

استاد فرحانی اظهار داشت: ما باید وقتی می خواهیم علم آلی را بررسی کنیم و آن علم آلی هم از علوم آلی ای است که مفاهیمش بدیهی نیستند و نیاز به یک صعود عقلانی دارد با این منطقی که الان توضیح دادم، به علم آلی نگاه کنیم، بعد اگر چیزی اضافه بود حذفش می کنیم. اما منتقد ما که دارد برای حذف بعضی مسائل چرتکه می اندازد، آیا این طور به علم نگاه می کند؟ او اصالی نگاه می کند. می گوید که این مساله، کجای جواهرالکلام ثمره داشت؟ یعنی با نگاهی که ما به پزشکی و ریاضیات نگاه می کردیم، به اصول نگاه می‌کند. بعد هم می گوید که ثمره ندارد و حذفش می کند. این خلط نگاه آلی و نگاه اصالی است.

وی بیان کرد: اشکال سوم به راهکار مرسوم وجود ثمره عملی برای ابواب موجود است. گفتیم که حذف بعضی از ابواب اولاً با سیبلی به نام ثمره عملی طهارت تا دیات بررسی می شود و ثانیاً دارد با منطق علوم اصالی به این علم نگاه می‌شود که ممکن است علم را عقیم کند. یعنی مبادی ای را حذف کند که هیچ وقت به تصور صحیح از این مساله ی مبتنی بر آن مبانی، نمی رسد و ثمره عملی خود این مساله را هم از دست می دهد. یک اشکال دیگر هم این است بالفرض که دو اشکال اول هم وارد نباشد. ما برای خود یک یک این مباحث، ثمره عملی داریم. یعنی برای همین حقیقت شرعیه، ثمره عملی داریم که معمولاً در مناظراتی که در بحث تورم اتفاق می‌افتد، از این نقطه نظر سوم فقط مناظره می شود. خب، این بحث را کنار بگذاریم.

این استاد حوزه راهکار امام برای حل مساله تورم علم اصول را این گونه تشریح کرد: امام مطلبشان این است که برای حل مشکل تورم ما ابواب را حذف نمی کنیم. اما این ابواب علم مثلاً در باب الفاظ که بیشتر تورم هم در باب الفاظ پیاده می شود و نه سایر ابواب زبان شناسی کلام امام معصوم هستند. کلام معصوم، در یک محیط خاص عقلایی انشاء شده است. اساساً در نظام عقلا، محیط های مختلفی داریم که هر محیطی، عوارض خاصی به خطاب اعطا می کند. کلام شارع، مربوط به یکی از این محیط ها است.

وی اضافه کرد: حالا ثمره حرف بنده در مساله تورم چیست؟ بخش زیادی از این مطالبی که در این باب خاص گفته شده است، مطالبی هستند که این باب را در محیط خطاب دیگری بررسی می کنند. مثلا، مفهوم شرط را در یک محیط دیگری از محیط های عقلایی بررسی می کند. شروع به گفتن یک سری مطالب می کند، بعد یک نفر دیگری می آید و می گوید که این حرف ها غلط بود؛ این شواهد اشکال دارد و… باز این نفر دوم در محیط دیگری مفهوم شرط را بررسی می کند و با عینک محیط دو به محیط یک نگاه می کند و شروع به اشکال گرفتن می کند. بعد می بینید که خیلی از مباحث لفظی، آخرش نتیجه درستی ندارد که علاج شود و نمی شود فهمید که کدام درست است؟ به این دلیل است که چون از اول محیط های عقلایی را آنالیز نکردیم و مشخص نکردیم که این باب باید در کدام محیط انشاء شود و اینکه اساساً من در علم اصول، غایتم استنباط کلام شارع بوده است و کلام شارع در چه محیطی است اصلاً خیلی از حرف ها از علم حذف می شوند. بعد همین باب، در محیط کلام شارع ثمره دارد و ۳۰۰ صفحه هم نیست، ۵ صفحه است، زیرا همه محیط ها را بررسی نمی کند.

استاد درس خارج حوزه علمیه قم بیان کرد: اگر این کار را کردیم، علم اصول کوچک می شود، خیلی از رد و اثبات ها حذف می‌شوند. ابواب حذف نمی‌شوند، رد و اثبات ها و مطالب درون بحث، از بین می روند و راه کوتاه می شود. از همین جا شما کم کم می توانید بگویید که با فلان عالم دیگر اصلاً کار ندارم. زیرا ۶۰ درصد مطالبی که دارد می گوید، مربوط به این محیط نیست. هنوز نگفتم محیط ها چه هستند؟ فقط خواستم اصل ادعا را مطرح کنم.

وی خاطرنشان کرد: به محیط های عرفی نگاه کنید! مثلاً یک محیط خانه داریم. مادر شما به شما می گوید که برو و گوشت بخر. شما می روید و نهایتاً چون زمستان است، لباس می پوشید، کلید دوچرخه را برمی دارید و می روید تا دو کوچه آن طرف تر که گوشت بخرید. این مادر، مواجهه اش با بچه بعد از جمله «گوشت بخر» در کل این بازه زمانی تا سوار شدن بر دوچرخه است. خب، شما گوشت خریدید و آمدید و مادر داد زد که «من کی گفتم گوشت گوساله بخر؟ تو که می دانی من برای خورشت، گوشت گوسفند می خواهم» و با بچه احتجاج می کند. بچه چه جوابی می‌دهد؟ «گفتی گوشت بخر، نگفتی که گوشت گوسفند بخر». لا یصح الاحتجاج بتعقیب الکلام باستثنا. نمی شود احتجاج کرد که این کلام، بعدش قرار است استثنایی بیاید. در نتیجه، جنس دو خطابی، جنس قرینه منفصله، جنس مخصص منفصل، برای محیط خانه نیست. محیط ورزشگاه، محیط غم و عزا، محیط مهمانی، محیط ها با هم متفاوت است. محیط علم خودش یک محیط خاص است. نمونه اش این که من کتاب علمی می نویسم، از اول کتاب تا آخر کتاب مطلب می نویسم، بعد کسی می آید و می گوید که صفحه ۳۵۰ حرفی زده است که با صفحه ۱۰ نمی سازد و این را به عنوان یکی از نکات منفی من می شمارد.

استاد فرحانی در پایان گفت: علم اصول، عام و خاص دارد. عام چیست؟ موجبه کلیه، خاص چیست؟ سالبه جزئیه. منطق می گوید که موجبه کلیه، نقیضش می شود؛ سالبه جزئیه. در قرآن چقدر عام و خاص است؟ خود شارع گفته است که اگر راست می گویید، از قرآن تناقض بگیرید. احدی هم تا حالا نیامده است که عام و خاص ها را کنار هم بگذارد و بگوید که شارع تناقض داشت. یعنی ارتکاز ذهن متشرعه هم از قرآن، یک کتاب علمی نیست. این همان است که علامه می گوید: «قرآن کتاب علمی نیست، لذا تفسیر علمی از قرآن نکنید». لابد من فرض الخطاب فی محیط التشریع. محیط قانونگذاری، محیط خاصی است. امام می فرماید اگر کسی از این منظر نگاه کند، بسیاری از حرف هایی که در باب الفاظ وجود دارد، حذف و علم کوتاه می شود.

انتهای پیام/

https://ihkn.ir/?p=10031