تحول معنای بدن در میان زنان و عوامل موثر بر آن / از لوازم آرایشی تا لاغری شاخصه های هویت‌سازی زنان در دنیای امروز

به گزارش خبرنگار پایگاه خبری – تحلیلی مفتاح علوم انسانی اسلامی؛  محمد امین مهدی زاده دانشجوی دکترای سیاست گذاری فرهنگی در یادداشتی  با موضوع تحول معنای بدن در میان زنان و عوامل موثر بر آن، نوشت:

 

با ظهور عصر جدید نمای ظاهری کردار‌های بدن اهمیتی خاص یافته‌اند. کنترل منظم بدن ازجمله شیوه‌هایی است که به وسیله آن فرد هویتی شخصی از خود بروز می‌دهد و درعین‌حال «خود» نیز به طور کم و بیش ثابت، از ورای همین روایت در معرض تماشا و ارزیابی سایر افراد قرار می‌گیرد. به‌علاوه مدیریت بدن می‌تواند به عنوان ابزاری برای شناسایی راهبرد‌های تمایز بخش مورد استفاده قرار گیرد. در واقع تا پیش از این هویت اجتماعی به وسیله موضوعات انتسابی مانند خانواده، دین و یا جایگاه فرد در نظام تولید مشخص می‌شد اما در پی تحولات فرهنگی دو سده اخیر مصرف و نمایش آن به یکی از مهمترین منابع هویت اجتماعی بدل شده است. (آزاد ارمکی، چاووشیان، ۱۳۸۱: ۵۸) براین اساس دیگر افراد برای رفع نیاز مصرف نمی‌کنند بلکه هدف افراد از روی آوردن به مصرف کالاها، کسب تشخص، احترام و منزلت اجتماعی است. مصرف راه ‌نشان دادن موقعیت اجتماعی است و این کار به ‌وسیله مصرف تظاهری انجام می‌شود. در این میان بدن به منزله مستقیم ترین و دردسترس‌ترین محملی که می‌تواند نمایشگر مصرف و شیوه زندگی باشد اهمیت دوچندانی یافته و مدیریت بدن به یکی از بخش‌های مهم سبک زندگی افراد تبدیل شده است.

برای این اصطلاح تعاریف مختلفی بیان شده است. در یک تعریف مدیریت بدن به هر نوع نظارت و دست‌کاری مستمر ویژگی‌های ظاهری و آشکار بدن گفته می‌شود.  فدرستون معتقد است که مدیریت بدن به مجموعه بلندی از اعمالی نظیر تاتو ، پیرسینگ ، بریدن بخشی از بدن، بدن‌سازی، رژیم گرفتن و … گفته می‌شود. به نظر او آنچه که موجب مدیریت بدن می‌شود احساس کنترل بر بدن و ساختن ژستی برخلاف بدن طبیعی و عادات هرروزه‌ای است که بر زندگی چیره است (خواجه‌نوری و دیگران، ۱۳۹۰: ۳۴).گیدنز نیز در این زمینه می‌نویسد: «امروزه بدن به صورت جزئی از بازتابندگی دنیای امروز درآمده است و رژیم‌های ویژه برای بدن‌سازی، توجه به آراستگی و نظافت جسم در دوره معاصر تجدد بدن را در برابر گرایش‌های بازتابی مداوم، به‌ویژه در شرایطی که کثرت انتخاب وجود داشته باشد، تأثیرپذیر ساخته است» (گیدنز، ۱۳۷۸: ۱۴۵).

1. ۱. مولفه های مدیریت بدن

با توجه به این نکات مشخص گردید این دوره بدن از جایگاه و اهمیت بالایی برخوردار بوده و در واقع به مثابه فرهنگ است و می¬تواند باورها و ارزش¬های اساسی درون یک جامعه یا یک گروه را به نمایش بگذارد. براین اساس شاهد گسترش تمایل به مدیریت بدن و انجام اعمال دستکاری بدن در میان اقشار و گروه‌های مختلف جامعه به خصوص دختران و زنان جوان هستیم. از همین رو در ادامه به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته و مرور کوتاهی بر علل این مسئله خواهیم داشت.

۱.۱.     افزایش استفاده  دختران و زنان از لوازم آرایشی و بهداشتی

یکی از اولین مسائل این حوزه که شاید به نسبت سایر مسائل گستره بیشتری نیز داشته باشد، آرایش دختران و زنان در خارج از خانواده است. در این زمینه پژوهش‌های مختلفی صورت‌گرفته است. بر اساس نتایج پژوهش طالبی بر روی زنان شهر تهران در حدود ۷۰ درصد از زنان بیان کرده‌اند که معمولاً خارج از خانه زیاد آرایش می‌کنند تا زیبا و جذاب به نظر برسند. ۵۰ درصد نیز بیان کرده‌اند که موهای خود را بر اساس مد روز رنگ و اصلاح می‌کنند حتی اگر خانواده آن‌ها مخالفت کنند. ۷۷درصد نیز بیان کرده‌اند از خدمات ناخن استفاده کرده‌اند. در پژوهش دیگری که میرزامحمدی بر روی زنان تهرانی انجام داده است بیش از ۷۰ درصد زنان اعلام کرده‌اند که وقت زیادی را برای رسیدگی به‌ظاهر خود صرف می‌کنند. البته این مسئله منحصر به کلان‌شهرهایی مانند تهران نیست. نتایج تحقیقی که قادرزاده در شهر بانه انجام داده است، نشان می‌دهد استفاده از لوازم آرایشی و بهداشتی دوبرابر میانگین است. آمارهای منتشر شده در این زمینه نیز موید درگیر بودن بخش زیادی از جامعه با این مسئله است. بر اساس آمارهای جهانی ایران دارای رتبه هفتم استفاده از لوازم آرایشی در جهان است. در حدود ۳۰ درصد از لوازم آرایشی که وارد منطقه خاورمیانه می‌شود، در ایران مصرف می‌شود. احمدزاده عضو هیئت‌مدیره انجمن واردکنندگان محصولات آرایشی و بهداشتی معتقد است مجموع واردات این محصولات به‌صورت قانونی و قاچاق در حدود ۴ میلیارد دلار در سال بوده و حتی با وجود بالارفتن نرخ ارز تغییری در میزان استفاده از این محصولات ایجاد نشده است. همچنین ایشان اعلام کرده است که ایران بعد از عربستان دومین مصرف‌کننده لوازم آرایشی در منطقه خاورمیانه است.

۱.۲.     افزایش تمایل به جراحی زیبایی

بدن که واسطه فرد و دنیای خارج است، در دوران مدرن بیش‌ازپیش به پدیده‌ای اجتماعی و فرهنگی مبدل شده و مملو از نمادها و معناهاست. در همین دوران به‌واسطه پیشرفت پزشکی افراد قدرت دخل و تصرف در بدن خود را یافته‌اند و در این میان عواملی مانند رسانه‌ها افراد را به سمت موقعیت‌های جدید سوق می‌دهند و زنان به دلیل اهمیت بیشتری که به زیبایی می‌دهند، به رفتارهای افراطی برای تطابق خود با الگوهای زیبایی کشیده می‌شوند. این مسئله یعنی جراحی‌های زیبایی هم‌اکنون زنان را در مقیاس جهانی درگیر خود کرده و در ایران نیز شیوع فراوانی دارد. گرچه بر اساس گزارش انجمن بین‌المللی جراحی پلاستیک (ISAPS) ایران در رتبه ۲۰ بالاترین میزان جراحی‌ها در جهان است و کشورهایی نظیر آمریکا، برزیل و کره جنوبی در رأس این نمودار قرار دارند اما ایران از نظر عمل جراحی بینی در صدر کشورهای دنیا قرار دارد که البته یکی از دلایل این امر نوع پوشش زنان در جامعه ایرانی است. تنها در معرض بودن صورت زنان باعث شده آن‌ها استقبال بیشتری از جراحی‌های روی صورت بکنند که البته با تغییرات نوع پوشش در دهه گذشته روی آوری زنان به جراحی‌هایی مانند سینه زیاد شده است. علاوه بر این بنا بر پژوهش‌های صورت‌گرفته مانند تحقیقی که طالبی در زمینه جنبه‌های هویتی زنان شهر تهران انجام داده است گرچه به نسبت درصد پایینی از زنان جراحی پلاستیک انجام داده‌اند اما در بعد تمایلی درصد بالایی از زنان علاقه‌مند به انجام جراحی‌های زیبایی هستند.

۱.۳.     افزایش تمایل به تتو

خالکوبی یا تتو در گذشته جایگاه و مصرف کاملا متفاوتی با دوره معاصر داشته است. در گذشته نمادی برای عیاران و یا افراد شرور به حساب می آمد. اما در این دوره کاملا تغییر معنایی پیدا نموده و به نمادی برای زینت و زیبایی تبدیل شده است که توجه قشر قابل توجهی از نوجوانان و جوانان را نیز به خود جلب نموده است

هرچند به دلیل غیرقانونی بودن این کار آمار مشخصی از افرادی که اقدام به زدن تتو می‌کنند وجود ندارد اما بررسی‌های میدانی و پژوهش‌های مختلف نشان می‌دهد با گرایش روزافزون دختران و پسران جوان به تتو در جامعه مواجه هستیم. بیشتر این تحقیقات معتقد هستند دلیل اصلی این گرایش تبدیل شدن این پدیده به مد در دنیا و تبعیت جوانان از این تغییر فرهنگی جهانی است. برخی نیز با رویکرد روانشناسی آن را به صرف لذت بردن و خودشیفتگی افراد ارجاع داده اند. مرادی (۱۳۹۶) در تحقیق خود نشان می‌دهد بین انگیزه تتو با عزت نفس، محرومیت نسبی، طبقه اجتماعی، وضعیت تاهل و سطح تحصیلات ارتباط معنادار وجود دارد. پژوهش مهرابی و همکاران(۱۳۹۵) نیز نشان می‌دهد ابراز هویت مهمترین عامل برای تتوزدن در میان ورزشکاران بوده است.

با این وجود نتایج پژوهش افراسیابی و شریعتی نسب(۱۳۹۸)  نشان می‌دهد تتو دیگر صرفا مبتنی بر مد و تقلید نیست. بلکه در برخی از موارد به مثابه ابزاری برای آنچه در درون انباشته و امکان ابراز آشکار آن وجود ندارد  یا نمایش فردیت‌های متفاوت و خودراه بر عمل می‌کند.

۱.۴.     آرمان لاغری

همان گونه که پیش‌ازاین اشاره شد گرایش دختران به مصرف و مدگرایی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های بر سازنده هویت‌های جدید در بین زنان است. گرچه تا صدسال پیش در میان زنان ایرانی چاقی متعادل امری مرسوم و پسندیده بود اما جریان‌های تعیین‌کننده معیارهای زیبایی در جهان، لاغری را به یکی از شاخص‌های اصلی زیبایی در زنان بدل کرده و این امر در ایران نیز گسترش پیدا کرده است. به شکلی که بر اساس برخی پژوهش‌ها داشتن شکم مذموم‌ترین امر در میان زنان به شمار می‌رود. به‌عنوان نمونه در تحقیق پور رجبی بر روی دختران دانشجو یکی از نمونه‌ها بیان می‌کند: «من با دختر یا پسری که شکم داشته باشه نمیتونم ارتباط برقرار کنم.» یا سمیرا یکی دیگر از دانشجویان می‌گوید: «من اگر روزی یادم بره گن ببندم دانشگاه نمیام.» تحول صورت‌گرفته موجب شده است زنان اهمیت زیادی به وزن و شکل بدن خود بدهند و به دلیل شکاف عمیق میان ایدئال و واقعیت‌ها زنان و دختران از بدن خود احساس نارضایتی کرده و برای مرتفع کردن آن به کنترل وزن شدید از طریق رژیم‌های غذایی و یا ورزش‌های سنگین روی بیاورند که این امر خود خطرات زیادی برای سلامتی فرد به دنبال دارد. بر اساس گزارش روانپزشکی آمریکا، بی‌اشتهایی یکی از بالاترین علل مرگ‌ومیر در مقایسه با دیگر اختلالات روان‌شناختی است. (عباس‌زاده، افشرد.۱۳۹۲: ۱۰۵) در واقع هجوم معیارهای ارزشی غالب در مورد وزن بدن موجب شده است زنان اغلب با تصویرهای غیرواقعی از زن الگو برحسب شکل و اندازه بدن روبرو می‌شوند و وقتی فرد از نظر شناختی به این آرمان‌های اجتماعی جذابیت می‌پردازد، به‌سوی رفتارهایی که موجب نزدیک شدن او به درونی‌سازی لاغری ایدئال می‌شود، سوق پیدا می‌کند. این در حالی است که درونی‌سازی آرمانی لاغری برای اغلب زنان دسترس ناپذیر است زیرا این تصویر کلیشه‌ای همخوانی با طبیعت بدن زنانه ندارد. (نائمی) بنا بر عقیده بسیاری این پدیده یعنی ایدئال‌گرایی لاغری که از دهه ۱۹۲۰ شروع شده است، پیامد بازاریابی صنعت مد در جوامع دولتمند در سده بیستم است. (عباس‌زاده، افشرد.۱۳۹۲: ۱۰۷)

https://ihkn.ir/?p=39433